Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

Şəkər ORUCOV'A.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
Balta,  baltay,  baltalı -  N.K.Frolova görə,  bu etn o n im  
döyüş  silahına  müəyyən  münasibət  bildirən  türk  fratiy ala- 
rından  birini  xarakterizə  edir.1  Bu  etnonim  qazaxlarda  a r- 
qın  və  kir ey  qəbilələri,  qırğızlarda  baqış  və  sayak  q əbilə 
yarımbölmələri  adım  daşıyır.  Baltay  formasında başqırdla- 
rın  tam p  qəbilə  yanm bölm əsi  kimi,  baltalı  form asında  isə 
qazaxların nayman qəbilə adı kim i tanınır.
M .S.M ukanov  balta  sözünü  bu  nəslin  tam ğası  ilə 
bağlayır və  bu  etnonimi  özbəklərin nəsil-tayfa (qıpçaqların 
sarı-qıpçaq 
şaxələnməsi) 
yarımbölməsinə 
aid 
edir.*
 *
 *
 2 
V.V.Radlovun  lüğətində 
baltalı  sözü  -   “nişançı”  m ə­
nasında verilmişdir.3
Basm alı, basmal, basyul -  qədim türk etim onlanndan 
olub,  etimoloji  izahına  görə,  basma  -   «damğa»,  «nəsil 
tamğası» sözü ilə bağlıdır.4
V.V.Radlovun  lüğətində  basmal  -   türklərin  karluk 
qəbilə adı kim i qeyd olunur.5
Bikatin  etnonimi  başqırdlara  aid  edilərək,  yaranm a 
tarixini  hunlarla  bağlayırlar.  D.Q.Tumaşeva  bakatin  etno­
niminin  türkləşmiş  uqorlara  mənsub  olduğunu  göstərir.7 
I.N.Lezina  və  A.V.Superanskayanm  lüğətində  də  bakatin
Фролов H.K.  Тюркские этнонимы  междуречья  Тобола и Ишима //Этниче­
ская история Сибири и сопредельных территорий. Омск,  1992, с.40.
Муканов М.С.  Этнический  состав  и  расселение  казахов Среднего  Жуза. 
Алма-Ата,  1971, с.45.
’ Радлов В.В.  ОСТН., 2 часть,  IV том, СП (б),1911,с.1503.
Севортян  Э.В.  Этимологический  словарь  тюркских  языков.  Обшетюрк- 
ские и межтюркские основы на буквы «Б», М.,  1978, с.77.
* Радлов В.В. ОСТН., 2 часть,  IV том, СП(б),1911,с.1540.
Гарипов Г.М.,  Кузеев П.Р.  Башкирские родоплеменные названия и их  ал­
тайские параллели//Проблемы общности алтайских языков,М.,1971, с.218.
Тумашева Д.Г. Языковые и этнические связи сибирских татар// Советская 
тюркология,  1987, №4, с.39.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 166
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk tüllərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
etnoniminin  başqırdlarda  türkləşmiş  uqorlara  mənsub  olan 
mekatin formasında işləndiyi qeyd olunur.1
Baqış  -   qırğızların  solto  qəbiləsinin  yanmbölməsi 
adıdır.  DTS-də  bu  söz  bayis  (kəndir, c.78),  BA yeS  (müt­
təfiqlər, s. 77), V.V.Radlovun lüğətində  l.«bağ»,  «bağlayıcı, 
«əzələ»;  2.«çadırın  ipləri»  mənalarında  verilir.2  Hər  iki 
lüğətdə  verilən  mənalarına  görə  güman  etmək  olar  ki,bu 
söz “bağ” anlamında qəbilələr arasında  sülh,  barış  yaradan, 
eləcə də qəbilənin əsası, əsas bağı kimi başa düşülməlidir.
Berkut  -   başqırdlarda  tabın,  noqaylarda  bürkit-yeti- 
san3, burqut-arsarı,  bekev-yul -  türkmən qəbilələrinin4 adı­
dır.  Bu  etnonim  Ural-Voljsk  tatarlannda,  özbək  və  noqay­
larda  burkut  qəbilə  adı  kimi  qeyd  olunur.5  Onun  monqol 
mənşəli olduğu, merkit formasında XIII-XIV əsrlərdə işlən­
diyi,  eləcə  də  türkləşərək  Uralda  daha  geniş  ərazidə  yayıl­
dığı  da göstərilir.  İ.N.  Lezina və  A.B.  Superanskaya merkit 
etnoniminin  altaylara məxsus  olduğunu  göstərirlər.6 Berkut 
etnonimində b>m əvəzlənməsinə gəlincə, türk dillərində bu 
əvəzlənmə təbii və qanunauyğundur.
M.A.Saqidullin  berkut  etnoniminin  türk  mənşəli  ol­
duğunu göstərərək yazır: “Zənnimizcə, bur qut bar qu  sözün­
dən,  merkut  isə  merke  sözündəm  əmələ  gəlmişdir.  Buna 
görə  də  ehtimal  edirik  ki,  əslində  Berkut  toponiminin  əsa-
'Лезина  И.Н.,Суперанская  А.В.Словарь-справочник  тюркских  родоплеменных 
названий.  М., 1994, с, 121.
г Радлов В.В.  ОСТН., 
2 часть,  I V
tom
, СП(б),1911,с.1455.
3ССГРПН  1994,  116,  137.
*Атаниязов С.Словарь туркменских этнонимов.Ашхабад,  1988,  с.36.
!Бушаков 
В.А.Крымско-узбекские 
этнонимические 
параллели/Юномастика
Узбекистана,  1991.
‘Лезина  И.Н.,  Суперанская  А.В.  Словарь-справочник  тюркских  родоплеменных 
названий. М.,1994, с,297.____________________________________ _________________
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 167

---

smda  türk  mənşəli  berkut  sözü  dumr:  1.  Etnonim  B aykal 
gölünün  yanında  yaşamış  barkut  qəbiləsinin  adından  törə­
mişdir.  Monqol dillərində barqu  sözün əsası  -t isə  cəm   şə­
kilçisidir.  Monqol  qəbilələrindən  birinin  adı  barqu,  barqut 
olmuşdur»'.  S.Ataniyazov  Rəşidəddin  Əbülqazinin  berkut 
etnonimini  monqol  mənşəli  hesab  etdiyini  yazır.*
 2 3
  Zənni- 
mizcə,  berkut  etnonimi  türk  mənşəli  olub,  iki  hissədən 
{berk+ut)  -  ber/c*  «nəhəng,  bərk,  güclü»,  «hökmran»  və  и/4 
“qüdrətli  hakimiyyətə  malik,  yüksək  rütbə,  titul  bildirən” 
anlamına gəlir.  Ona görə də güman edirik ki,  berkut etnoni­
minin  semantikasını monqol  dillərində deyil,  elə etnonimin 
tərkib hissəsində axtarmaq lazımdır.
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
a) Azərbaycan dilində
1 .Abdulla K. Dilçiliyə səyahət. Bakı, 2010.
2. Azərbaycan tarixi,  1  cild, Bakı,  1998.
3. 
Cəfərov N.Azərbaycanşünaslığın əsasları.Bakı, 2005.
4. 
Dünya xalqları. Ensiklopedik məlumat kitabı, Bakı,  1998.
5. 
Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi.  Bakı, 2003.
6. 
Əhmədov T.Azərbaycan toponimikasının əsasları. Bakı,  1991
b) rus dilində
7. 
Махпиров В.У.Древнетюркская этнонимия. Алма-Ата,
1990.
8.  Абрамзон С.М.Этнический состав киргизского населе­
ния Северной Киргизии//Труды Киргизской архео­
логической экспедиции, т.4, М.,  1960.
______
Şakər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
'Сагидуллин М.А. Тюркские этнонимы  в русской топонимии юга Тюменской 
области, АКД, Тюмень, 2002.
2 Атаниятов С. Словарь туркменских этнонимов.Ашхабад,!988.с.87.
3 ДТС, с.96.
4 Yens orada,  s.  617.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 168
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, l i l  cild, Bakı, 2012
9.  Абрамзон C.M.  Кыргызы  и их этногенетические и 
историко-культурные связи. Бишкек,  1990.
10.  Айтмуратов Д. Тюркские этнонимы.  М.,1986.
11.  Аннинский С.А. Известия венгерских миссионеров XIII- 
XIV вв., о татарах и Восточной Европе.  М.-Л.,  1940, т.З.
12.  Аттокуров С.А. Кыргыз санжырасы. Бишкек,  1995.
13.  Ахмеров Г.  Избранные труды.  Казань,  1998.
14.  Банзаров Д.Собрание сочинений (об ойротах и уйгурах). 
М„  1955.
15.  Баскаков Н.А.Имена половцов и названия половецких 
племен в русских летописях //Тюркская ономастика. 
Алма-Ата,  1984.
16.  Баскаков А.Н.Модели тюркских этнонимов и  их типо­
логическая  классификация/ «Ономастика Востока»,  М., 
1980, с.  199.
17.  Башкирско-русский словарь,  1996.
18.  Бектуров Ш.К.,  Бектурова А.Ш. Казак тили, Алматы, 
1994
19.  Бернштам А. Очерки истории гуннов. Л.,  1951.
20.  Бичурин  Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших 
в Средней Азии в древние времена. М.,-Л.,  1950.
21.  Бушаков В.А.Крымско-узбекские этнонимические па- 
раллели//Ономастика Узбекистана,  1991.
22.  Валиханов Ч.Ч.Собрание сочинений,т.1,  Алма-Ата,  1961
23.  Гарипов Г.М., Кузеев П.Р. Башкирские родоплеменные 
названия  и  их алтайские параллели// Проблемы  общно­
сти  алтайских языков, М., 1971.
24.  Древнетюркский словарь.Ленинград,1969
25.  Закиев  M.TipKİ-татар этногенезы (Этногенез тюрко-та- 
тар).  М.,1998.
26.  Караимско-русско-польский словарь (Под ред.  А.Н.Бас- 
какова, А.Зайончковского,  С.М.Шапшала), М.,  1974.
27.  (Библиотека).  Б.А.Никонов.  Этнонимия.  М.,1970.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 169

---