Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
83 Ber erzölö yuqəıs = Bir yerdə yoxsan, Bar erzölö barəıs! = Hər yerdə varsan! Hinnön yarzam, = Səndən yardım, Hinnön Fərman!= Səndən fərman! Bu sabit formullar Tanrıya müraciətlə, yalvarışla Tanrıya qurban vermə mərasimində iştirakçılar tərəfindən söylənir. Belə dualar eyni zamanda bir işə başlayanda, uzaq səfərə çıxanda və həftənin xüsusi günlərində və ya ümumiyyətlə, Allahadan bir şey diləyəndə edilir: Ey, Tösre tönqölöm!! =Ey Tanrı böyük! Barəıs! =Varsan! Berəes! =Birsən! Tisdöşes vö= Tayın yox. Oqşaşın yuq! =Oxşarın yox. Ni boyorəas bula,=Nə buyursan olar. Boyorəmas yuq! =Buyurmadığın yox! Türk xalqlarında Tanrı ilə yanaşı bəzi bölgələrdə Xuda deyilişi ilə də rastlaşırız. Məsələn, Başqırdıstanın bəzi rayonlarında (Çişmin, Urşak, Çermasan, Karmasan) Xuda adı saxlanmaqdadır. Başqırdca buna kişi tanrı-Əot, Qot, qadın tanrı-Mada deyilir. Qerman xalqlarında, məsələn, ingilislərdə God-tanrı (almanlarda-Gott), Mother-ana (almanlarda – Mitter). Burada qoşa ilahi varlıq Əot/Qot və Mada/Maza ilə qarşılaşırıq. Ehtimal edilir ki, bu inanc sisteminin kökləri Tanrıçılıqdan da daha öncəki inanc sistemlərinə aiddir. Tölöqemdes barın bir! =Diləyimin hamısın ver! Dişömbe kinindö= Düşənbə günündə Bönqömbör tıunqan kinindö.= Peyqəmbər doğulan gündə Hinnön əorayım, =Səndən istəyirəm İxlas yalbaram.= Səmimiyyətlə yalvarıram, Hinnön əorayım.= Səndən istəyirəm 84 Ey, Xozayım! Ey, Tösrem! =Ey Xudam! Ey Tanrım! İzqe sönqöttö,= Xeyirli saatda dualarımı Qabul it!=Qəbul et! Bu mərasim duası mətnində ərəb və fars sözlərinin işlənməsindən də göründüyü kimi o İslam dönəmində dəyişikliyə uğramış və İslami bir mahiyyət qazanmışdır. Ayrıca olaraq Xuda inancının izləri yaz mövsümü ilə bağlı mərasimlərdə müşahidə olunmaqdadır. Azərbaycan folklorunda saxlanmış “Qodu-qodu” mərasimi Xudaya veilən qurbanla bağlı mərasimin bəzi ünsürlərini təsəvvür etməyə imkan verir: Qodu-qodunu gördünmü? Qoduya salam verdinmi? Qodu burdan keçəndə Qırmızı gün gördünmü? Bizcə Qodu Xuda inancı ilə bağlıdır və onun şərəfinə keçirilən mərasimdə onun rəmzi və xalq deylişi ilə ifadəsidir. Qodunun (Xudanın) da günlə (Günəşlə) əlaqəli olması bu inancda da astral kultların, xüsusilə də, günəş kultunun mövcudluğunu göstərir. Bu mənada “Günəşi çağırma” arxaik ritualının “Tanq Tenqri” və “Qodu-qodu” variantları arasında müqayisələr aparmaq mümkündür. “Tanq Tenqri” ritualının izləri VI-VIII əsrlərə aid əski yazılı mətnlərində (33;35;36;40 və b.) qalmaqdadır: Tanq Tenqri kelti! Tanq Tenqri kelti! Tanq Tenqri özü kelti! Tanq Tenqri ritualında olduğu kimi, Qot (Xoda) mərasimi də tonqal ətrafında toplaşaraq, əlləri göyə açaraq, yalvarış və dua etməklə keçirilir. 85 Başqırdlarda müşahidə olunan inanc sistemində əsas yeri Tenqri tutmaqdadır. Bunu “Allanıs da Tösreəe bar” (Allahın da Tanrısı var) deyimi də göstərməkdədir. “Qot”un ondan daha öncəki inanc sistemi olduğu və ya onunla paralel mövcud olduğunu ehtimal etmək olar, Amma bu hipotetik bir mülahizədir. Bizə görə tanrıçılıqda xüsusi sakral element olan Kut/Qut universali xarakterli Qotla ələqəli ola bilər. Tanrıçılıqda “Kut”u Tanrı verir və suç işləndiyi zaman, törə pozulanda, tabuya əməl edilməyəndə, yasaqlara riayət etməyəndə və s.neqativ hərəkətlər baş verdikdə yenə də Tanrı alır. Kutdan məhrum olan adam uğursuz adamdır, onun başına hər cür bəlalar gələ bilər. Çünki onu qoruyan sakral mahiyyət “Kut” yoxdur. Bəzi şaman rituallarında qurban vermə yolu ilə “Kut”u bərpa edirlər.Bütün hallarda qurbanlar Tanrı adına verilir və qurban mərasimləri Tanrı adına keçirilir. Ona görə də bayramlarda “Kutlu olsun!” alqışı söylənilir(İndi biz “Mübarək olsun” deyiriki ki, bu da bərəkətli, ruzili olsun deməkdir). Bu bayramın sakral mahiyyət qazanmasına göstərilən sosial dəstəkdir. Bayramın da əsas vəzifəsi cəmiyyətdə sosial-mənəvi və ruhi-psixoloji harmoniyanı təmin etmək, nikbin ovqat yaratmaq və keçmiş mənəvi dəyərləri səfərbər etməklə gələcəyə olan inamı daha da artımaqdır. Azərbaycanlıların Novruz bayramlarında Tanrıçılıqdan gələn bir sıra elementlər işlənməkdədir. Buradakı Tonqal zərdüştlikdən də öncə Tanrıya qurban vermə mərasimi və ya arxaik ritualıdır. Əsas komponenti Günəş kultu olan bu arxaik ritual Tanrıçılıq, Zərdüştlik və İslam dinlərinin müəyyən təsirlərinə məruz qalsa da öz mərasim mühafizəkarlığını itirməmişdir. 86 Novruz bayramının ritual əsaslarının təhlilindən gəldiyimiz qənaətlərə görə o nə zərdüştliklə, nə də islam dini ilə əlaqəli deyil. Çünki burada müşahidə olunan arxaik ritual elementləri şaman, buddist, xristian və müsəlman türklərin mövsümlə bağlı icra etdikləri ortaq rituallardır. Novruzun tərkibində əfsanəvi “Cəşni-Cəmşid” və zərdüştliklə bağlı “Cəşni Hörmüz” elementləri bayram simvolikası səviyyəsində (məsələn, şirniyyat və bəzi yeməklər) müşahidə olunur. Bu da olduqca təbiidir. Çünki Novruz rəsmi bayram olduğu üçün mədəniyyət rəngarəngliyi onda cəmlənərək müəyyən mənada səfərbər olmuşdur. Belə bir mədəni səfərbərlik həmişə mərkəzi bayram mərasiminin üzərinə düşür. Amma, bütün bu mürəkkəb proseslər Novruzun türklərэ aid olan arxaik ritual əsaslarını sarsıtmamışdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|