Dr. Abbas QURBANOV
102
Nahçıvan, Erdebil ve Girdiman gibi şehirler bunların en meşhurlarıdır.
Burada şehir değil, köy statüsünü taşıyan mıntıkalar da vardı ki, onlar
genelde tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktaydılar.
3
Azerbaycan şehirlerinin yapım özellikleri ile alakadar olarak şunları
söyleyebiliriz: İslam ordularının gelişinden önce burada mevcut olan şehirler
kale duvarları ile çevrilirdi. Erdebil, Qebele, Berde, Beylekan, Şamhor,
Şamahı ve Kazak şehirleri bu şekildeydi. Bu şehirler taşıdıkları önem ve
yerleştikleri stratejik konum bakımından kale duvarları ve burçlarla
çevrilmişti. Bu duvar ve burçların üzeri şehri muhafaza edecek kuvvetlerin
yerleşebilecekleri bir şekilde yapılardı.
4
Şehirlerin oluşmasında muhtelif sebepler rol oynayır. Bu hususta
iktisadî, sosyal ve siyasî amiller önemli rol oynamaktadır. Azerbaycan’da
arkeoloji araştırmaların çok az ve düzensiz olması bu konuda daha da ihatalı
malumat vermemizi engellemektedir. Arkeolojik kazılar sadece Mingeçevir
ve Beylekan şehirlerinde yapılmıştır ve onlarla ilgili malumat şöyledir:
Mingeçevir- Araştırmacılar Mingeçevir sözünün nereden alındığı ve
böyle bir şehrin kurulma sebepleri ile ilgili farklı fikirler söylemektedirler.
Bu devir hakkında tarihî araştırmaları bulunan Ziya Bünyadov bu adın
224/839’lu yıllarda Azerbaycan’da hilafete karşı isyan eden Minkiçevr el-
Ferqani’nin isminden geldiğini söylemektedir. Son devirlerde şehrin eski
arazisinde yapılan arkeolojik kazıntılar da Mingeçevir arazisinde m.ö. III.
y.y’a ait insan yaşayış meskenlerinin olduğu ortaya çıkmıştır.
XVII. asır seyyahı Evliya Çelebi’nin “Seyahatname” eserinde Kür
nehrinin doğu kısmında ipek kumaş dokuma imalathaneleri olan, güzel bir
mescidi bulunan ve halkının da çoğunluğu Müslüman olan Mingeçevir isimli
yaşayış mıntıkasının varlığından haber vermektedir.
5
Mingeçevir’de orta asırlara has tüm sanat çeşitleri seramik, demir, deri,
altın, gümüş üretimi ve dokuma çok gelişmiştir. Arkeolojik kazılarda pamuk,
yün, ipek kumaş ve halılara da rastlamaktayız ki, bu orada dokuma sanatının
varlığından haber vermektedir. Şehir Kür nehri kıyısında kurulduğundan,
3
Ehmedov, Hüseyin, Nepolnaya Keramika Azerbaydjana, Bakü, 1959, s. 9
4
Velihanlı, Naile, IX-XII Asır Arap Coğrafyaşinas Seyyahları Azerbaycan Hakkında, Bakü,
1974, s. 36
5
“Mingeçevir”, ASE, Bakü 1982, VI, 578–579; Vahidov, R.M., Miqeçaur v III-VIII vv, Bakü,
1961, s. 75
Orta Asır Azerbaycan Şehirleri
103
burada balıkçılık da inkişaf etmiştir ki, kazılarda bununla ilgili kalıntılara da
rastlanılmıştır.
6
Beylekan- Orta asır kaynaklarının da verdiği malumata göre Beylekan
(Örenqala) şehri V. asrın sonu VI. asrın başlarında kurulmuştur ki, bu da
arkeolojik kazılarda ispat edilmiştir. Sasanî hükümdarı I Kubat’ın (m. 488–
531) Albanya’da bir merkez şehirlerinin olması düşüncesiyle bu şehri
yaptırmış olduğu düşünülmektedir.
7
Son devirlerde şehrin kalıntılardaki arkeolojik araştırmalardan
anlaşıldığına göre şehrin arazisi kırk kilometre kare olmuştur. Bunun on iki
kilometre karesi kale duvarlarının içinde kalmıştır. Duvarların kalınlığı 6
metre, yüksekliği ise 6–9 metre olmuştur. Sasanîler devrinden itibaren bir
ticaret şehrine çevrilen Beylekan, sonradan Hazarların hücumları ve Babek
isyanına yakın olması onu bu gelişmeden uzakta bırakmıştır. Bu şehir
özellikle seramik kap-kaçaklarıyla ve diğer malzemelerin üretilmesiyle
tanınmıştır.
8
Çoqa- Arran’ın en büyük şehri Çoqa kabul edilmekteydi. Bu şehrin
arazisi yüz kilometre kareden fazla olup, kale duvarları ve burçlarla çevrili
olunduğu konusunda malumat verilmektedir. Kale duvarlarının eni 12–15
metre, yüksekliği ise 2 metre olmuştur. Kalenin dışında ise eni 20–25 metre,
derinliyi 4–6 metre olan hendek vardı ki, tehlike anında o su ile
dolduruluyormuş. Bu da şehrin muhafazasını daha da kolaylaştırıyordu.
9
Berde- Kaynaklara baktığımız zaman Arran’ın en gelişmiş şehrinin onun
başşehri olan Berde’nin olduğu anlaşılıyor. Lakin onun ne zaman ve kimin
emriyle kurulduğu hakkında kesin bir malumat yoktur. Alban tarihi yazarı
Kalankatlı’nın verdiği bilgiye göre Berde şehri Sasanî hükümdarı Perviz’in
(m. 459–488) emri ile Vaçe tarafından kurulmuştur.
10
Belazürî’nin maluma-
tına göre ise Kubad Arran’da tüm bölgenin başşehri olan Berde şehrini inşa
ettirmiştir.
11
6
Qazıyev, S.M., Arheoloqiçeskie Raskopki v Minqeçaure, Bakü, 1949, s. 46-47
7
“Beylekan”, ASE, Bakü, 1978, II, 57–58
8
İesen, A.A., Novıe Dannıe dlya İstorii Azerbaydjana po Rabotam Orenkalinskoy Ekspediçii
1953-1955, Bakü, 1956, s. 36
9
Kotoviç, V.Q., Daqestan v III-V vv, Mahaçqala, 1957, s. 33
10
Patkanov K., İstoriya, s. 32, 141–143
11
Belazurî, Fütûh, (Leiden) s. 193
Dr. Abbas QURBANOV
104
En eski tarihi ise İran tarihçisi Hamidullah Qezvini vermektedir ki, onun
fikrince şehir Makedonyalı İskender (m.ö. 336–23) tarafından kurulmuştur.
Lakin şehir arazisinde yapılan ama sonradan yarım kalan arkeolojik kazı
Makedonyalı İskender, Selevkiler, Arşakiler ve Roma imparatoru Avgust
devrine ait paraların burada bulunması Berde’nin m.ö. de mevcut olduğunu
ve ticarî bağlantıların varlığından haber vermektedir. Bölgede inkişaf eden
ticarî münasebetlerin ve mukavelelerin bu şehirde yapılması Arap hilafetinin
de onun inkişafına ve müdafaasına özel önem göstermesine neden olmuş-
tur.
12
İran’la Bizans arasında devam eden savaşlarda Bizans’ın taraftarı olan
Hazarlar 628 yılında Berde’ye hücum ederek onu yağmalarlar. Şehir
sonradan Emevî Halifesi I Maviye (40–60/660–680) devrinde onun emriyle
Arran hakimi Abdülaziz b. Hatem tarafından yeniden imar ettirilmiş,
muhafaza maksadıyla kale duvarları dikilmiş ve hendekler kazılmıştı. Bu
şehrin Araplar tarafından kurulması söz konusu değildir, kaynaklardan da
görüldüğü üzere onlar burada sadece yeniden imar işleri yapmışlardır.
Çünkü kaynaklarda Berde’nin Sasanîler devrinde Arran’ın başşehri olduğu
sıkça bildirilmektedir.
13
X. asırda bölgede hilafetin zayıflamasından istifade eden Ruslar Volqa-
Hazar yoluyla hücum ederek merkez olan Berde’yi 332/943–944 yıllarında
yağmalayarak harap ettiler. Sonradan Moğolların hücumu zamanı tamamıyla
yok edilen Berde şehri ile alakadar Alban Tarihi hariç, onun nerede
yerleştiği ve şehir planıyla ilgili geniş bilgi veren hiçbir kaynak yoktur. Bu
gün elimizde Berde şehrinin varlığını gösteren Abbasîler devrine mahsus
paraların olması ve arkeolojik kazılar zamanı ortaya çıkarılan kanallar, evler
ve kale duvarlarının zeminleri hariç bir şey bulunmamaktadır.
14
Gence- Arran’ın diğer büyük şehri Gence’dir. Kaynaklara dikkat
ettiğimiz zaman her müellif onun ismini kendi diline uygun bir şekilde
seslendirmiştir. Araplar “Cenze”, Farslar “Genze”, Ermeniler “Qandzak”
ve Gürcüler ise “Qandza” şeklinde ifade etmişlerdir. Gence sözünün
manasına gelince çoğunluk onun Pehlevi sözü olup, “hazine”, “define” veya
12
“Berde” ASE, Bakü, 1978, II, 145-146
13
Patkanov K., İstoriya, s. 32
14
Pahomov, Aleksandr, Başni i Mavzolei v Barde, Bakü, 1934, s. 82
Dostları ilə paylaş: |