Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин

Orta Asır Azerbaycan Şehirleri 
105 
“mahsul saklanılan depo” manasına geldiğini söylemektedirler. Bir grup 
araştırmacı ise onun kabile ismi olduğunu savunmaktadır.
15
  
Kaynaklar onun ne zaman kurulduğu hakkında farklı malumat 
vermektedir. Orta asır araştırmacısı V. Bezmenov bu şehrin Makedonyalı 
İskender tarafından inşa edildiğini savunarak, onun m.ö. II. asırda 
kurulduğunu bildirir.
16
 Bununla birlikte Gence şehri ile ilgili kaynaklar ve 
son devir araştırmacıların her biri kendine mahsus bir fikir söyler ve onu 
ispat etmeye çalışır. 
Diğer bir malumata göre ise şehir 245/859 yılında Muhammed b. Halid 
b. Yezid b. Mezyed tarafından kurulmuştur. Rivayete göre şehrin kurulması 
şöyle olmuştur: Muhammed Cubant yakınlarında üç tepenin olduğu bir yerde 
konakladığı zaman bir rüya görür. Rüyasında tepelerin birinde hazine 
olduğunu gören Muhammed, onu bulmuş ve orada Gence (Hazine) isimli 
şehri kurdurmuştu.
17
 Tüm söylenenlere rağmen,  şurası da bir hakikattir ki, 
Gence  şehir olarak 332/944 yılında Rusların Berde şehrini dağıtmalarından 
sonra önem kazanmış ve inkişaf etmeye başlamıştır.  
Derbend- Kaynaklarda hakkında en fazla bilgi bulunan şehir 
Derbend’dir. Çünkü Derbend Kafkasya’da Albanya sınırları dahilinde olan 
en eski yaşayış bölgesi ve şehridir. Onunla alakadar Latin, Yunan, Arap, 
Fars, Türk, Rus, Gürcü vb. dillerde malumata rastlamaktayız. Derbend’le 
alakadar en eski kaynak ve malumatı  “Derbendname” eseri vermektedir. 
Şehrin ne zaman kurulduğuyla alakadar malumat olmasa da, şehirdeki kale 
duvarlarında Pehlevî yazı kalıntılarının olması onun VI. asırda mevcut 
olduğunu göstermektedir.   
Derbend’in yerleştiği mekan çok stratejik önem arz etmektedir. Şöyle ki, 
Skif, Sarmat, Hun, Alan ve Hazar kabileleri Kafkasya’ya hücumları 
esnasında her seferinde onun arazisinden istifade etmişlerdir. Bu nedenledir 
                                                 
15
 Bu şehir 1804 yılına kadar Gence, 1804–1918 yılları arasında Yelizavetpol, 1918–1935 
yılları arasında yeniden Gence, 1935–1989 yılları arasında Kirovabad, Azerbaycan 
bağımsızlığını kazandıktan sonra ise yeniden ilk ismi ile Gence adlanmaktadır. Bu nedenle 
bu  şehirle alakadar malumat ansiklopedinin Kirovabad maddesinde toplanmıştır. 
“Kirovabad” ASE, Bakü, 1981, V, 396–400 
16
 Bezmenov, Vasili, Materialı dlya Drevney Qeoqrafii Zakavkazya po Persidskomu 
Soçineniyu “Zinet-ul-madjilis”, Moskova, 1923, s. 135  
17
 Bünyadov, Ziya, Azerbaycan VII-IX, s. 156; Ceferzade, İmran,  Qedim Gencenin Tarihi 
Arheoloji Oçerki, Bakü, 1949, s. 30-31 

---

 Dr. Abbas QURBANOV 
106 
ki, hücumların önünü almak maksadıyla hem yerli yönetimler ve hem de 
Sasanî ve Arap devletleri orada kaleler kurarak onu bir istihkam gibi 
kullanmışlardır.
18
 
 Derbend kaynaklarda; Bab, Bab el-Hadid, Bab el-Ebvab, Demirkapı, 
Bah, Kahulqa vd. isimlerle adlandırılmaktadır.  İran kaynakları Derbend’in 
V. asırda Albanya’nın ekonomik olarak en gelişmiş  şehri olduğunu 
söylemektedirler. Sasanîler devrinde Türk kabilelerinin sık sık hücumları 
neticesinde buraya Fars dilli aileler yerleştirilmiş ve kale duvarları daha da 
geliştirilmiştir.
19
  
Arap orduları Albanya’yı fethettikten sonra da, Derbend ön planda olan 
şehirlerden olmuştur.  Şöyle ki, hilafetin hem kuzey sınırlarını oluşturması, 
oradaki ülkelerle ticaret mübadelesinin yapılması ve stratejik önemi Der-
bend’in diğer şehirlerden farklı statü kazanmasına neden olmuştur. Hilafetin 
en sıkı denetlenen ve en çok memurunun olduğu  şehir burasıydı. Hatta el-
Bikaî zaman zaman burada elli binden de fazla muhafız askerin bulundurul-
duğunu kaydetmektedir.
20
 Bunun sebebi, Derbend askerî garnizonunun bura-
da yerleşmesi ve şehrin istihkam mevkisinde olmasıydı.  
Garnizonda olan askerler merkezden maaş almayıp,  şehirden toplanan 
vergiler ve onlara vakıf edilmiş topraklardan gelen gelirlerle geçiniyorlardı. 
Bu sahada bırakılan her hangi bir yanlışlık ordunun öfkelenmesine ve dış 
kuvvetlerin ülke sınırlarını  aşmalarına neden olabilirdi. Aynı zamanda 
buradaki idarecilerin de çok adaletli olmaları emir olunmuştu.
21
 
Hatta kaynaklar halife Harun er-Reşid’in burayı ziyaret ettiğini, şehre su 
kanallarının çekilmesini, değirmenlerin kurulmasını ve onların Derbend’e 
vakıf olunmasını emrettiğini naklederler. Derbend’in sınır şehir olması onun 
Hazarlardan ve diğer kafirlerin hücumlarından ülkeyi korunması nedeniyle 
ticarette sıkı bir denetim tatbik olunurdu. Şöyle ki, hiçbir Hazar ve Rus 
tüccar şehre nezaretsiz bir halde dahil olamazlardı. Tüccarlar şehre bir fersah 
kala durur, Arap askerler onların mallarını yokladıktan sonra, yine askerlerin 
                                                 
18
 Mes’udî, Murûc, I, 198; el-Makdisî, Ahsen, s.376; Kalkaşendî, Ebû’l-Abbâs Ahmed İbn 
Ali,  Subhu’l-A’şâ fî Sınaâti’l-  İnşâ, nşr. M. Hüseyin Şelsüddin, Kahire, 1913, III, 245; 
Nefisî, Saîd, Târîh-i Temeddü, I, 89, 144–145 
19
 “Derbend”, ASE, Bakü, 1979, III, 417–418 
20
 el-Bikaî, Ahbâr, s. 269 
21
 Barthold, Vassiliy Vladimiroviç, Mesta Prikaspiyskix, s. 27; Alihanova, Paula., Darband-
name, Tiflis, 1898, s. 109 

---

Orta Asır Azerbaycan Şehirleri 
107 
eşliğinde gözleri bağlı halde şehre getirilirlerdi. Bunun da nedeni onların 
şehirdeki muhafaza sisteminin ve kale duvarlarının özelliklerini görmemeleri 
için yapılıyordu. Bu uygulama onların geri dönüşü zamanı da tatbik 
olunurdu.
22
 
Fetihten sonra İslam ordularının kendilerine yeni merkezler edinmeleri, 
ticaret için yeni imkanların ve yolların açılması merkezi şehirlerin yer değiş-
tirmelerine neden olmuştur.  Şehirlerde tüm dinlere mahsus insanlar yaşa-
maktaydı. Oralarda mescitlerle beraber kilise ve ateşgedelerin ibadethane-
lerinin de mevcut olduğunu görürüz. Arapların gelişinden sonra siyasî 
istikrarın kurulması ve ticaret için önemli olan emniyetin temin olunması 
bölgede üretimin, şehir hayatının ve şehir mimarisinin gelişmesine de 
olumlu etkisini göstermiştir. Bu aynı zamanda Albanya ve Arran’ın komşu 
ülkelerde tanınmasına da neden olmuştur. 
Şehirlerde tatbik olunan uygulamalar, muhafaza sistemi ve tacirler için 
oluşturulan imkanlar Arap hilafetinin yanısıra Azerbaycan’ın komşusu olan 
devletlerde de olumlu bir etki yaratmıştır. Özellikle Araplar zamanında burada 
kurulan kervansaraylar, mescitler, açılan ticaret yolları ve çekilen su kanalları 
bu gün de Azerbaycan’ın mimari tarihinde önemli yerleri tutmaktadır.  
 
                                                 
22
 Alihanova, Paula, a.g.e., s. 128 

---