Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 133

yaradıcılığı  əsasında meydana gəlmiş poeziya növü idi. Ağılar 

müxtəlif səbəblərdən yaradılırdı. Ağıların matəm və dini mərasim 

formaları vardı.  İqtisadi və siyasi fəlakət üz verəndə  ağlaşma 

keçirilirdi. Belə ağlaşmalardan biri Laqaş şəhərinin Luqalzaqqesi 

tərəfindən dağıdılmasına həsr edilmişdi. Ağı yanan şəhəri, 

adamların  əsarətini, məbədlərin murdarlanmasını  təsvir edirdi, 

şəhəri dağıdanlara lənətlər yağdırırdı. Dini məzmun daşıyan ağılar 

Ur şəhərinin, Şumer və Akkadın dağıdılması ilə əlaqədar meydana 

gəlmişdi. Dəfn mərasimi ilə bağlı qoşulmuş  ağı mahnısı ata və 

arvadın ölümünü təsvir edir. Mahnıda atanın ölümündən, oğlunun 

uzaqlarda bu xəbəri eşidib matəm saxlamasından, arvadının dul 

qalmasından, övladlarının və  gəlinlərinin göz yaşı axıtmasından, 

ailə üzvlərinin xoşbəxt və sağlam qalmasından bəhs edilir və ailə 

başçısını öldürən qatilə  lənətlər yağdırılır. Digər mahnı arvadın 

vəfatı,  ərinin tək qalması  və  qəm-qüssə içində  mərhum qadının 

şərəfinə mədhiyyə oxuması («haradasan, səni çağırmaq istəyirəm, 

haradasan, mənim qiymətli brilyantım, səni çağırmaq istəyirəm» 

və s.), sağ qalanlara xoş arzular söyləməsi («Qoy sənin ərin sağ-

salamat olsun, qoy sənin övladlarının taleyi xoş və firavan olsun, 

qoy Utu (günəş allahı) axirət dünyasında sənə işıq versin» və s.) 

barədə  ağı  mətnindən ibarətdir.  İndinin özündə  də müasir Şərq 

xalqlarının dəfn mərasimlərində ağı ifa edilir. 

Dastanlar tarixi hadisələri əks etdirirlər. Bu dastanlar Nippur 

külliyyatında cəmləşdirilmişdi. Doqquz belə dastan məlumdur. 

Dastanlarda iştirak edən bəzi qəhrəmanlar, məsələn, I Uruk 

sülaləsinin hökmdarları Enmerkar, Luqalbanda və Gilqameş tarixi 

şəxsiyyətlər olmuşlar. 

«Enmerkar və Aratta hökmdarı» dastanı e.ə. III minilliyin 

birinci yarısında baş vermiş hadisələrdən danışır. Dastan 

Enmerkarla Aratta hökmdarı arasında mübahisə  şəklində  tərtib 

olunmuşdu. Aratta ölkəsi  İkiçayarasının  şimal-şərqində Urmiyyə 

gölünün cənub və  cənub-şərq torpaqlarını  əhatə edirdi. Dastan 

Aratta hökmdarının adını çəkmir, lakin onu «en» (kahin-hökmdar) 

adlandırırdı, ölkəni isə yeddi dağ arxasına yerləşdirirdi. Uruk 

hökmdarı Enmerkar Arattanı özünə tabe etmək və varidatını əlinə 

keçirmək niyyətində imiş. Bu məqsədlə o, kömək üçün ilahə 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 134

İnannaya müraciət edir. Enmerkar İnannanın lütfü ilə Aratta 

adamlarını  qızıl, gümüş, lacivərd və s. gətirməyə  məcbur etmək 

istəyirdi. Enmerkarın İnannaya müraciətində deyilir: «Aratta, qoy 

mənə, Uruka tabe olsun. Aratta adamları qoy mənim üçün öz 

dağlarından dağ aşı gətirsinlər, qoy mənim üçün böyük ibadətgah 

tiksinlər, qoy mənim üçün böyük məbəd ucaltsınlar».  İnanna 

Enmerkara Arata hökmdarının yanına qasid göndərməsini 

məsləhət gördü. Enmerkar Arattaya qasid göndərdi. Qasid "Qara 

dağı" aşdı, yeddi dağı keçdi və Aratta ölkəsinə daxil oldu. Qasid 

Ermerkarın tələbini Aratta hökmdarına şifahi yetirdi. 

Aratta hökmdarı  əvvəl Enmerkarın tələbini qəbul etmədi, 

özünü İnannanın sevimlisi kimi qələmə verdi və dedi: "Qasid! öz 

ağana, Kulabın ali kahin-hökmdarına de: - Mən, ali kahin-

hökmdar, təmiz  əlin (İnannanın) təyin etdiyi adamam. Səma 

hökmdarının özülü, kainatın hökmdar qadını, bütün qanunlar 

hakimi müqəddəs İnanna məni pak adət-ənənələr ölkəsi Arattaya 

həqiqətən gətirdi, dağlarda onun (Arattanın) önündə böyük qapı 

kimi məni qoydu. Necə ola bilər ki, Aratta Uruka boyun əysin? 

Aratta Uruka boyun əyməyəcək-de ona". Aratta hökmdarı 

Enmerkarın tələbini qəti rədd etdi, lakin qasid onu hədələməyə 

başladı. Qasid dedi ki, Arata hökmdarının Enmerkara itaət 

edəcəyini  İnanna vəd etmişdir. Bunu eşidən Arata hökmdarının 

ürəyi döyündü, özünü itirdi, cavab axtarmağa başladı. Nəhayət o, 

cavab verir: «Arattada şır-şır axan sular var... ölkədə 

qurbankəsmə, dua-nəzir, hörmət-izzət var, beş-on adam deyilik ki. 

Məgər Uruk dağlara qarşı gedə bilərmi? Sənin ağan silaha 

sarılmaq istəyir, mən isə tək döyüşə (mübahisəyə) çağırıram». 

Aratta hökmdarı münaqişəni sülh yolu ilə həll etməyi təklif 

etdi, Arattanın heç də gücsüz olmadığını bildirdi. Demək olar ki, 

tarixdə ilk dəfə münaqişələri dinc yolla həll etmək təklifinə rast 

gəlirik. Sonra Arata hökmdarı öz ölkəsini tərifləyir: «Dağ 

məharətlə dolu qəhrəmandır. O öz evinə yollanan axşam şəfəqidir, 

onun üzünə qaranlıq yayılır. O, üzü şölə ilə dolu olan fəzaya 

qalxan aya bənzəyir. O, dağlara çəpər olan ağaclara (meşəyə) 

bənzəyir. Pak adət-ənənə ölkəsini lütfkar Laması (Aratta ilahəsi)-

Arattanın tacı,  şəfəqli səma tacı  (İnanna) kimi Arattaya yol 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 135

göstərdi, mən öz əzəmətliyimi həqiqətən dərk etdim». 

Aratta hökmdarı, nəhayət, Arattadan aparılan malların 

əvəzinə Enmerkardan taxıl tələb edir. Eyni zamanda Arattanın 

Uruka itaətkarlığını İnannanın qərarı ilə bağlayır. Mətndə deyilir: 

«Taxılı qoy səbətə doldurub, arabaya yükləsin. Bu taxılı dağlara 

gətirsin, vergi toplayanların yanında yığsın. Taxılı torbalara 

doldurandan sonra, ulaqlara yük vurandan sonra, Arattanın 

sarayında taxıl anbarına tökəndən sonra, əgər...  İnanna Arattanın 

varidatını aparsa, onda mən ona baş əyərəm, o isə öz cah-cəlalını 

mənə göstərər. Mən və mənim şəhərim ona tabe olarıq». 

Qasid  İkiçayarasına qayıtdı  və Uruk hökmdarı Enmerkara 

Arattanın cavabını söylədi, ölkənin varidatı barədə məlumat verdi. 

Enmerkar ikinci dəfə qasidi taxıl yüklənmiş heyvanlarla (və 

yeni tapşırıqla) Arattaya yola saldı: «Qasid Arattaya yaxınlaşanda, 

arattalılar heyran-heyran yüklü ulaqları dövrəyə aldılar». 

Enmerkar eyni zamanda tələb etmişdi ki, Aratta hökmdarı 

«hakimiyyət rəmzini» götürüb Uruka, onun hüzuruna gəlsin. 

Lakin Aratta hökmdarı bu tələbə  əhəmiyyət vermədi, Enmerkara 

tapmaca göndərdi və onun Arattaya gəlməsini tələb etdi: «Qasid, 

ağana, Kulabın ali kahin-hökmdarına de: - «hakimiyyət rəmzi» 

qoy ağacdan olmasın, ağacın adını da deməsin. Qoy sidr olmasın, 

sərv olmasın, ağcaqayın olmasın,  şümşad olmasın, mis olmasın, 

qızıl olmasın,  əqiq olmasın, lacivərd olmasın. "Hakimiyyət 

rəmzini" hazırlasın, özü ilə götürsün. Kulabın ali kahin-hökmdarı 

əqiqi bir ağac kimi, lacivərdi bir ağac kimi əlinə alsın və mənim 

yanıma gəlsin-de ona». Enmerkar müdriklik allahı Enkinin 

köməyi ilə tapmacanın yozumunu tapıb «hakimiyyət rəmzini» 

qasidlə Arattaya göndərdi. Aratta hökmdarı yozumun düzgün 

olduğunu görüb kədərləndi. Zənn etdi ki, İnanna artıq Arattanı 

Enmerkarın himayəsinə vermişdir. Lakin taleyini bir də yoxlamaq 

üçün Enmerkara yeni tapmaca göndərdi. O, bu dəfə nə qara, nə ağ, 

nə sarı və s. rəngli olmayan it göndərməsini təklif etdi. Enmerkar 

isə qasidə yeni tapşırıq verib Aratta hökmdarına nə qara, nə ağ, nə 

sarı  və s. rəngli olmayan geyim paltarı istəyir, eyni zamanda 

Aratta hökmdarını hədələyir: «... şəhər əhalisini vəhşi göyərçinlər 

kimi ağacdan qovaram, özünü məhv edərəm, (külünü) yelə 

---