Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor
)Yeni məmulatın ilkin vaxtlarda tətbiqi dəqiqlik tələb edir
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
2)Yeni məmulatın ilkin vaxtlarda tətbiqi dəqiqlik tələb edir və eyni zamanda, hələ insanlann böyük əksəriyyəti onun istehsalını həyata keçirə bilmirlər. Məhz bu zaman intervalında inhisar həqiqətən də sərfəli ola bilər. U.Petti inhisar-müstəsna hüquq tandemini daha da genişləndirməyə cəhd etmişdir. O yazırdı ki, dövlət tərəfindən təsis edilən vəzifələr və mükafatlar da öz təbiəti etibarı ilə inhisarla eyniyyət təşkil edirlər. Əvvəllər də göstərdiyimiz kimi, klassiklərin inhisar probleminə yanaşma tərzi ifrat sadəliyi ilə səciyyələnir. Eyni zamanda, maraqlı cəhət burasındadır ki, sözügedən dövrdə inhisar nəzəriyyəsinin yoxluğu elə klassiklərin bu problemə baxış bucağından aydın şəkildə görünür. Məsələn, mə’lumdur ki, A.Smit və Senior torpaq rentasını inhisarçı gəlir hesab edirlər. ABŞ-da isə heç bir fərq qoymadan bütün iri biznes subyektlərini inhisarçı sayırdılar. Tədqiqat materialları belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, inhisar və onun bazarlar sistemində yeri və roluna yanaşma müxtəlifliyi daha çox və başlıca olaraq iki istiqamətdə təzahür edir. Marksist və neomarksist baxışda əsas istinad nöqtəsi kimi istehsal sferası götürülür. Bu aspektdə İ.Rudakovanın fikri səciyyəvidir: «...İnhisarizmin tədqiqində istehsal sferasında formalaşan münasibətlər ilkinci əhəmiyyət daşıyır. İnhisar özünün son, yekun formasını isə bazar sferasında alır. İnhisarizmin «bazar hissəsi» ikincidir, törəmədir..., elə bu keyfiyyətdə də tədqiq cdilməlidir»^\ Marksist məktəbin digər ardıcılları da mahiyyət oxşarlığı baxımından analoji mövqedə dayanırlar. Məsələn, «...İnhisarın müəyyənedici əlaməti müəyyən sahə çərçivəsində istehsalın əhəmiyyətli hissəsi üzərində nəzarətdir. Məhz hansı hissə üzərində-bu, konkret şəraitlə müəyyənləşir»^'’. И.Е.Рудакова Капиталистическая монополия: се политико- экономическая природа и формы экономической реализации. М; 1976: стр. И. 74 М.С.Драгилев, Г.Ф.Руденко. Монополитический капизализм. М: 1963, стр. 30. 161 Əks nisbətdə, yə’ni istehsalın əhəmiyyətli hissəsinə sahib olmayan və elə bu yönümdə də fəaliyyət göstərən kompaniya inhisar hesab olunmur. Araşdırmalarımız birmənalı şəkildə sübut edir ki, inhisarın meydana çıxması vo fəaliyyət göstərməsi aspektində problemə yanaşmada marksist məktəb üçün nəyin birinci olması əlahiddə əhəmiyyət daşıyır. İstehsalın başlanğıc və əsas çıxış nöqtəsi olduğunu vurğularaaq, bazar münasibətlərinin törəmə səciyyə daşıdığını ön plana çəkmək mahiyyətcə marksist təlimin ehkamçılıq tələsinə düşdüyünə dəlalət edir. Maraqlı olan cəhət reallığın mahiyyətcə inkarını inadkarlıqla həyata keçirən marksistlərin yanlış təsəvvürləri deyil, əksinə qəbul etdikləri nəzəriyyənin müdafiəsinin təşkilində meydana çıxan spesifika ilə əlaqədardır. Axı, istehsalın «arxa» plana keçirilməsi marksizmin əsas elmi baxışının müasir gerçəkliyə uyğun gəlmədiyini təsbit etmək, «istismann» mənbəyini elmi dövriyyədən çıxarmaq deməkdir. Marksizm-real bazar münasibətləri sistemində başlıca keyfiyyət xarakteristikası kimi «kortəbiiliyi» qabardır. Sanki, həm bazarda, həm də bütövlükdə Sosial-iqtisadi situasiyada heç bir keyfiyyət dəyişikliyi baş vennəmişdir. Müasir «alıcı» bazarının, özünün fəaliyyət mexanizmi və sosial yönümlülüyü baxımından sənaye inqilabı dövrünün «satıcı» bazarından kəskin fərqlənməsi marksistlər tərəfindən gönnəməzliyə vunılur. «Prays-teyken> situasiyasının oliqopolik qarşılıqlı asılılıqla əvəzlənməsi prosesinin gerçəkliyini danmaq elmi baxışlarda ehkamçılığın güclənməsinə və mahiyyətcə, ictimai praktikanın ob’ektiv olaraq gəldiyi nəticələrin inkarına, nəhayət empirizmin metodoloji prinsipi kimi kənara qoyulmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda, dialektik məntiq qeyd edilən prosesin nəzəri cəhətdən tam şəkildə dərkedilən olduğunu və real məzmun daşıdığını ortalığa qoyur. Belə ki, təmərküzləşmə və onun məntiqi nəticəsi kimi meydana çıxan inhisar bazar mexanizminin («prays-tcykcr» situasiyasının) «mütləqliyi» anlamına qarşı mikrosəviyyonin əslində, etiraz reaksiyasıdır. «Anonim» 162 bazarın (XIX-XX) tutumca böyüməsi makroiqtisadi səviyyədə xaotik hadisələrin sayca çoxalmasına, qeyri-müəyyənlik amilinin mənfəət normasını getdikcə daha güclü və əsaslı təhdidinə gətirib çıxarır. Əslində istehsalın təmərküzləşməsi bazarın «sifarişidir». Bazar-əvvəlki konyıınktur nisbətlərdə davam gətirə bilməyəcəyini e’lan edir və bütövlükdə iqtisadi dövriyyənin kiçik biznesmenlərin «əsarətindən» xilas edilməsi tələbi ilə çıxış etməyə başlayır. Əlbəttə, bu hal öz təbiəti e'tibarı ilə rəqabət mühitinin ləğvinə deyil, səviyyəcə yüksəlməsinə, bazar sub’ektləri arasındakı qarşılıqlı münasibətlərdə müəyyənlik dərəcəsinin artmasına, onların davranış tərzinin «gözlə görünən» olmasına və s. dəlalət edir. Yə’ni, «göıünməyən əl»in və onun arxasında dayanmış «görünməyən adam»ın «özbaşmalığına» son qoymaq istəyi inhisarçı birliklərin formalaşmasına təsir göstərən başlıca amillərin biri, bəlkə də birincisi keyfiyyətində qəbul edilməlidir. Qeyd etdiyimiz problem bazar mexanizminin fəaliyyət xüsusiyyətlərindən doğan və mahiyyətcə prosesin əbədi atributu xassəsi daşıyan, makrosəviyyədə (yaxud hökumət, hökumətlərarası qunımlar) idarəedilmə problematikliyi ilə seçilən və bir qayda olaraq, əks-effekt verən mikrohadisələrin məcmusudur. Eyni zamanda, qeyd etməyi zəjruri sayırıq ki, inhisara yanaşmada neoımrksistlərin görüş bucağı sırf marksist anlSnrda^kapTtalıh və istehsalın təmərkiizləşməsi prosesinin — mütləqləqliyinə istinad edir. Sözsüz.ki, qeyd edilən prosesin obyektiv məzmunu bazar fəaliyyətinin məntiqi yekunu aspektində heç bir şübhə doğurmur. Yə’ni, indi söz açacağımız neomarksist baxışın ifratçılığa vannası heç də iqtisadi tə- mərkiızləşmənin daxili təbiətinə söykənmir. M.Subbotinə^' görə inhisar fenomeni «üçlüyün» vəhdəti formasındadır yaxud gec-tez bu formasını almalıdır. Başqa sözlə, Subbotinin fikrincə kapitalizm şəraitində inhisar iki yaxud üç müxtəlifliyin bir əldə cəmlənməsinə istinadən meydana çıxır. Söhbət, M. A.Субботин. Монополистический капитал в энергетике США. М., Наука, 1989, стр. 102. 163 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|