Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5.6. Torpaq məhlulunu ayırma üsulları
- 5.7. Torpaq məhlulunun kimyəvi tərkibi
suları da sistematik və dövri iştirak edir. Suvarma zamanı torpaq məhlulu üçün ehtiyat mənbə kimi suvarma suları da mühüm rol oynayır. Atmosfer yağıntıları, səth suları, şehlər, qrunt suları torpağa düşərək onun maye faza kateqoriyasına keçir, torpağın bərk və qaz fazalarının, bitkilərin kök sistemi və torpaqda məskən salmış heyvan orqanizmlərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində öz tərkibini dəyişir. Əmələ gələn torpaq məhlulu öz növbəsində torpağın dinamikasında, bitki və mikroorqanizmlərin qidalanmasında çox mühüm rol oynayır, eləcə də torpaqda mineral və üzvi birləşmələrin dəyişməsi prosesində və onların profil boyu hərəkətində fəal iştirak edir.
Torpaq məhlulunun tərkibini və xassəsini şəraitdən, tədqiqat məqsədindən asılı olaraq öyrənmək üçün bir sıra üsullardan istifadə edilir. Bütün bu üsullar xarici qüvvələr (təzyiqetmə) tətbiqetməyə əsaslanır: 1) presləşdirilmə üsulu – yəni torpaq xüsusi proses altında müvafiq təzyiqlə sıxılaraq ondan məhlul ayrılır; 2) sentrifuqlama, yaxud mərkəzdənqaçma üsulu – bu üsul o torpaqlarda mümkündür ki, orda torpağın rütubəti tam rütubət tutumuna yaxın olsun; 3) torpaq məhlulunun başqa maye ilə sıxışdırılıb çıxarılması, əvəz edilməsi. Bu məqsədlə torpaq məhlulunu çıxarmaq üçün əvvəl təbii rütubətli torpaq müəyyən silindirvari qabda yerləşdirilir. Üstdən üzərinə qovub çıxaran maye əlavə edilir. Bu işdə ən yaxşısı etil spirtidir ki, onun qovduğu torpaq məhlulu qəbul edicidə yığılır. Hərgah torpaq ağır gillicəlidirsə, onda onun süzmə qabiliyyətini yaxşılaşdırmaq üçün mütləq yuyulmuş qum qatılması məsləhət görülür. 81
Torpaq məhlulunun öyrənilməsində lizimetr üsulu da tətbiq edilir. Bu üsulla torpağın müəyyən qalınlığında qatında yağış suyu və adi suyun sızması nəticəsində qəbuledicidə torpaq məhlulu toplanır. Lizimetr üsulu nöqsanlı olduğu üçün torpaq məhlulunun həm lizimetr, həm də presləşdirmə üsulu ilə təyin etmək məsləhət görülür. Qeyd edək ki, torpaq məhlulunun tərkibi bəzən tam dəqiq olmasa da su çəkimi (süzüntüsü) vasitəsiylə də öyrənilir. Torpaq məhlulunun reaksiyası (pH), onun elektrikkeçirmə qabiliyyəti və oksidləşmə - bərpa proseslərinin intensivliyi torpağın özündə, onun məhlulu ayrılmadan da öyrənilə bilər. 5.7. Torpaq məhlulunun kimyəvi tərkibi Torpaq məhlulunun əsas göstəriciləri onun kimyəvi tərkibi, qatılığı, pH-ı, osmotik təzyiqi və oksidləşmə - reduksiya xassələri hesab olunur. Torpaq məhlulu daima torpağın bərk, maye və qaz fazalarının, eyni zamanda bitkilərin kök sisteminin qarşılıqlı təsirində olur. Ona görə də onun tərkibi və qatılığı bioloji, fiziki–kimyəvi və fiziki proseslərin nəticəsindən asılıdır. Torpaq məhlulunun qatılığı yüksək olmur, adətən 1l bir neçə qram təşkil edir. Lakin bu məsələdə şorakət və şoran torpaqlar müstəsnalıq təşkil edir, belə ki, onların 1l məhlulunda bəzən 10–100 qrama qədər maddə ola bilər. Torpaq məhlulunda mineral, üzvi və üzvi – mineral birləşmələr olur. Onlar molekulyar və həllolunan kolloidlər formasında toplanır. Bundan başqa, torpaq məhlulunda həll olmuş qazlar da (O 2 , CO 2 və s.) mövcuddur. 82
Torpaq məhlulunda mineral birləşmələrin anionlarından HCO 3 , CO
3 , NO
3 , SO
4 , Cl, H 2 PO
, kationlardan Ca, Mg, Na, NH 4 , K, H ola bilir. Şiddətli turş torpaqlarda Al, Fe, bataqlı torpaqlarda isə Fe 2 olur. Torpaq məhlulunda üzvi birləşmələrdən suda həll olunan üzvi qalıqlar, onların çürümə məhsulları, bitki və mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində ayrılan məhsuldar (üzvi turşular, şəkər, amin turşuları, spirtlər, fermentlər, aşı maddələri və s.) həm də humus maddələri ola bilir. Üzvi–mineral birləşmələrdən müxtəlif üzvi maddələrin kompleks birləşmələri (humus turşuları, polifenollar, kiçik molekullar, üzvi turşular) vardır. Torpaq məhlulunun komponentləri genetik qatlar üzrə kəskin fərqlənir. Onların maksimum miqdarı humus qatında olur. Lakin profil boyu dərinliyə getdikcə onların minerallaşması ilə əlaqədar miqdarı maksimum azalır. Qara, şabalıdı, boz və şorakət torpaqlarda dərinliyə getdikcə məhlulun tərkibində mineral birləşmələrdən – karbonatlar, gips, asan həll olunan duzların miqdarı artır. Şoran torpaqların məhlulunda Cl, SO 4 , Ca, Mg və Na-nın miqdarı yüksək olur. Bitkilərin qidalanmasında mühüm rol oynayan ionlar, xüsusilə NO 3 , SO
4 , fosfat ionu məhlulda nə qədər çox olarsa, bir o qədər aqronomik qiymətli hesab olunur. Ümumiyyətlə, torpağın mənşəinin öyrənilməsində, onun münbitlik xassəsində torpaq məhlulu böyük əhəmiyyət kəsb edir. Orqanizmlərdə üzvi – mineral birləşmələrin yenidən əmələ gəlməsi, bitkilərin qidalanması, böyüməsi, inkişafı və məhsuldarlığı yalnız torpaq məhlulu ilə əlaqədardır. 83
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|