Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
və havanın rütubətliyi artır. Dağ yamaclarının mütləq yüksəkliyi müxtəlif olan hissələrində iqlimin dəyişməsi təsiri altında bitki və torpaqda şaquli zonallıq əmələ gəlir. Relyefin forma və dikliyindən asılı olaraq yağıntıların mühüm miqdarı düzən formalı suayrıcılara, nisbətən az miqdar yamac sahələrə, daha az isə sıldırım yamaclara daxil olur. Ən çox rütubətlənmə relyefin mənfi elementlərində, xüsusilə bağlı depressiyalarda müşahidə edilir ki, belə sahələr yağış və qar şəklində düşən atmosfer çöküntülərindən əlavə, ətraf yüksək sahələrdən axan yağış və qar sularından da rütubətlənir. Torpaq rütubəti müxtəlif relyef elementlərindən müxtəlif intensivlikdə buxarlanıb itir. Ən çox buxarlanma relyefin cənubabaxar yamaclarında, ən az isə şimal rayonlarında müşahidə edilir, çünki birincidə temperatur həmişə yüksək olduğu halda, ikincidə bunun əksi nəzərə çarpır. Relyef şəraiti qrunt sularının səviyyəsinə də mühüm təsir göstərir. Belə ki, relyefin səthi nə qədər çox parçalanmış olursa, qobu və yarğanlar nə qədər çox inkişaf etmişsə, qrunt suyunun səviyyəsi eroziya bazisindən asılı olaraq bir qədər dərində olur. Rütubətlənmə və qrunt sularının təsirindən asılı olaraq relyefin müxtəlif elementlərində bir–birindən fərqli olan müxtəlif torpaq tipləri, yarımtipləri və növləri əmələ gəlir. Relyefin torpaq örtüyünün dəyişilməsinə ən böyük təsiri xüsusilə dağlıq ölkələrdə müşahidə edilir. Burada bir tərəfdən eroziya və sürüşmə prosesi nəticəsində torpaq yuyulub aparılarsa və çılpaq yamaclarda yuxa torpaqlar yaranırsa, digər tərəfdən həmin materialların yuyulub ətəklərdə toplanması basdırılmış torpaqların əmələ gəlməsinə, delivüal, prolüvial və s. çöküntülərin formalaşmasına səbəb olur. 92
Buna görə də dağ yamacları öyrənilərkən ən əvvəl onların baxarlığı, dikliyi, yəni meyillik dərəcəsi, çay dərələrinə keçid vəziyyəti (tədrici düşmə, çıxıntılı, kəskin düşmə və s.) yaxşı müəyyən edilməlidir. Bunlardan əlavə, relyef üzrə dərə, yarğan və qobuların eni, dərinliyi, yamacların forması, onların cimləşmə vəziyyəti ətraflı təsvir olunmalıdır. Relyefin torpaqəmələgəlmə prosesində rolunu daha düzgün müəyyən etmək üçün onun formaları və bir–birindən fərqli tipləri üzərində dayanmaq lazımdır. Adətən öz formasına görə relyefin aşağıdakı tipləri fərqləndirilir: a) meqarelyef, b) makrorelyef, c) mezorelyef, d) mikrorelyef və nanorelyef.
ərazicə yüzlərlə, minlərlə kilometr uzanır və şaquli istiqamətdə isə yüz və min metrlərlə yüksəlir.
ilə çox böyük (on və yüzlərlə metr) fərqli hissələri olan ümumi səth quruluşlu relyef formalarıdır. Buraya dağlar, düzənliklər, təpələr, yaylalar, dağ silsilələri və s. aid edilir. Bunlardan əlavə buraya yamaclar, dayaz dərələr, yallar, düyünlər, yarğanlar və bu kimi relyef formaları da aid edilir. Bütün bunlar hava kütlələrinin hərəkətinə, dağlıq ərazilərdə iqlimin, bitki örtüyünün və torpağın formalaşmasına, eləcə də şaquli zonallıq qanununun yaranmasına səbəb olur. Relyef şəraiti mütləq yüksəklikdən asılı olaraq torpağın hidrotermik rejiminin, bioiqlim zona və yarımzonalarının əmələ gəlməsinə, onun münbitlik potensialının dəyişməsinə mühüm təsir göstərir. Bütün bu deyilənlərə Böyük Qafqaz dağlarını misal göstərmək olar. Məlum olduğu kimi, burada yüksək dağlar su buxarı ilə doymuş hava kütləsinin qarşısını asanlıqla kəsə bilir, onun küləkli hissəsində quraqlıq vilayət yaradır, lakin müxtəlif 93
ekspozisiyalı (buxarlı) yamaclar müxtəlif miqdarda yağıntı alır. Bunun nəticəsidir ki, qərbdən daxil olan rütubətli hava kütləsini saxlayan Qafqazın qərb yamaclarında ildə 2-3 min mm yağıntı düşdüyü halda, onun şərq yamaclarının döşlərində cəmi 300 mm-ə yaxın yığıntı düşür. Belə halı Talış dağları və Kür- Araz ovalığı timsalında da görmək olar. Bütün belə hallar torpaqəmələgətirən amillərin birgə təsirindən asılı olaraq özünü torpaq örtüyünün xarakterində də aydın göstərir.
kiçik sahəli relyef formaları başa düşülür ki, onların böyüklükləri 10-100 metrlə ölçülür, yüksəklikləri 1-10m arasında tərəddüd edir. Belə relyef formalarına tirələri, kurqanları, təpələri, terrasları, çalaları və müxtəlif meyilliyə malik yamacları göstərmək olar. Mezorelyef formaları, hər şeydən əvvəl, yer səthində yağıntıları paylaşdırır, səthlə axan və torpağa hopan suları nizama salır və torpaqdaxili su axınının istiqamətini də müəyyən edir. Burada meyillikləri və ekspozisiyaları müxtəlif olan səthlər birbaşa şüaudma yolu ilə müxtəlif miqdarda günəş radiasiyası alırlar. Mezorelyef formaları ilə, birinci növbədə, torpaq eroziya proseslərinin inkişafı müəyyən olunur. Mezorelyefin meydana gəlməsi və formalaşması, əsas etibarilə, ekzogen geoloji proseslərlə (denudasiya prosesləri, kontinental çöküntülərin əmələ gəlməsi və s. ilə) əlaqədardır ki, bu da qurunun ayrı–ayrı hissələrində yavaş –yavaş qalxıb enməsinə böyük təsir göstərir. Mikrorelyef dedikdə mezorelyefdən fərqli olaraq, girinti və çıxıntıları zəif olan, yüksəklik fərqi güclə seçilən 94
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|