277
Abreviatura üsulu müasir terminologiyada başqa üsullara nisbətən az
istifadə olunur. Lakin gündən-günə inkişaf edən elmi-texniki tərəqqi ilə bağlı
ixtisar yolu ilə yaranan terminlərin sayı da artır. Çoxsözlü adlar belə bir üsulun
zəruriliyini aşkara çıxarmışdır. Çünki çoxsözlü adların qısa sözlərlə əvəz
olunmasına böyük ehtiyac var. Abreviasiya isə bu sahədə yeganə səmərəli yoldur.
Abbruviaturalara üstünlük verilməsi, həm də belə bir üsulun sadəliyi, əlverişliyi ilə
əlaqədardır.
Ancaq abreviaturalar (məntiqi cəhətdən yanaşıldıqda aydın olur ki,) dildə yeni
mənalı leksik vahidlər düzəltmir, yalnız dildə əvvəlcədən mövcud olan hazır leksik
vahidlərin qısaldılmış şəkildə işlənərək, terminin, sözün tələffüzünü, işlədilməsini
asanlaşdırır.
Əvvəlki illərdən fərqli olaraq, yeni dövrdə abreviaturaların daha intensiv
işləkliyi dövlət qurumları ilə yanaşı özül qurumların da müəssisə, şirkət və siyasi
partiyalarının çoxluğu ilə əlaqədardır.
Müşahidələr göstərir ki, müasir abreviaturlar da öz spesifikası və
qanunauyğunluqları ilə yaranmağa başlamışdır. Onların səciyyəvi əlamətlərindən
biri budur ki, ilk öncə xarici dillərdə əmələ gəlir, sonradan isə millərə kalka və
tərcümə edir. Abreviaturların əksəriyyətində dilimizin daxili qayda-qanunları
nəzərə alındığı üçün uğurlu onlar uğurlu işləklik hüququ qazanır, dilin lüğət
tərkibində özünə yer edir, bəzilərində isə əcnəbi dil elementləri, qanunları aparıcı
olduğu üçün onlardan məhdud istifadə olunur və vətəndaşlıq hüququ qazana
bilmir.
Qeyd etmək lazımdır ki, köhnə quruluşla bağlı olan abreviaturlar istər-
istəməz kütləvi informasiya vasitələrinin dilindən yox olmağa başlamışdır. Bunun
da səbəbləri vardır. Çünki sovet quruluşunun infrastrukturları artıq dağılmış, bu
quruluşun spesifikasını əks etdirən anlayış və məfhumlar aradın çıxmış və daha
həmin abreviaturlar işlənməsinə də ehtiyac qalmamışdır. Bəzi qısaltmalar isə
formal strukturunu dəyişmişdir. Məsələn, APİ (Azərbaycan Pedaqоji İnstitutu)
forması APU (Azərbaycan Pedaqoji Universiteti) forması ilə əvəzlənmişdir. Fərq
«institut» sözünün «universitet» sözü ilə əvəz olunmasıdır. ATİ (Azərbaycan Tibb
İnstitutu) forması ATU (Azərbaycan Tibb Universiteti) forması ilə əvəz edilmişdir
və s.
Yeni abreviaturlara hazırda mətbuat dilində daha çox rast gəlirik. Bunlar
müxtəlif sahələrlə əlaqədardır:
1)
Elm və pedaqoji sahələrlə bağlı: MMİ - Milli Münasibətlər İnstitutu,
MEA - Milli Elmlər Akademiyası, BÖTL - Bakı Özəl Türk Litseyi, OYU - odlar
Yurdu Universiteti, TQDK - Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası və s.
Yuxarıdakı abreviaturların bəzilərinin yeniləşməsində «milli» sözü əsas rol
oynamışdır.
2)
Siyasi partiyalarla, ayrı-ayn cəmiyyətlərlə bağlı: YAP - Yeni
Azərbaycan Partiyası, VBP - Vətəndaş Birliyi Partiyası, DİUC - Demokratik
İslahatlar Uğrunda Cəmiyyət, ADR - Azərbaycan Demokrat Partiyası, AMİP -
278
Azərbaycan Milli İstiqlal Partiyası, MAP - Müstəqil Azərbaycan Partiyası, ACİ -
Açıq Cəmiyyət İnstitutu, ALDP - Azərbaycan Liberal Demokrat Partiyası və s.
3)
Ölkələrin, dövlətlərin beynəlxalq təşkilatların, birliklə- rin,
nazirliklərin, federasiyalann adları ilə bağlı: AŞ - Avropıı Şurası, BMTTŞ -
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlık Şurası, DAHMK - Dünya
Azərbaycanlılarının
Haqlarım
Müdalı.t
Komitəsi,
DAK
-
Dünya
Azərbaycanlılarınm Konqresi, MTN Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi, DİN - Daxili
İşlər Nazirliyi, AODII - Azərbaycan Gənc Diplomatlar Birliyi, AFF - Azərbaycan
Futbol Federasiyası, MDB - Müstəqil Dövlətlər Birliyi.
Bəzi qızaltmalann Azərbaycan dilində ekvivalenti də əmələ gəlmişdir.
Məsələn, MDB - SNQ abreviaturunun Azərbaycan dilinə tərcümə - kalkalaşmış
şəklidir.
4)
Özəl qurumlarla bağlı: MDTA - Milli Demokratik Qüvvələr
Assambleyası, ÖB - Özəl Bank, Öts - Özəl Təhsil sistemi, ÖMF - Özəl Mətbuat
Fondu, Ön - Özəl Nəşriyyat və s.
5)
Maliyyə işləri ilə bağlı: MB - milli Bank MPV - Milli Pul Vahidi və s.
6)
Şirkət adları: BSK - Bakı Steel Kompaniyası, «trial LTD» şirkəti və s.
Abreviatur üsulu ilə sözyaratma bu gün çox məhsuldardır. Belə ki, qənaət
üçün bunların ixtisar formalanndan daha çox istifadə edilir. Bəzi abreviaturlann
müasir dövrdə də yalnız baş hərfləri saxlanılmaqla ixtisar olunur: YAP - Yeni
Azərbaycan Partiyası, AXCP - Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyası, BDU - Bakı
Dövlət Universiteti və s.
Bəzi abreviaturların birinci hecası saxlanmaqla ixtisar edilir: Azərsell,
Türksell, Azəneftnəşr - Azərbaycan Neft Nəşriyyatı, Azərinformasiya -
Azərbaycan İnformasiyası və s.
Qeyd olunmalıdır ki, abreviaturlardan istifadə də də hazırda pərakəndəlik
özünü göstərməkdədir. Xarici dillərdən axıb gələn belə abreviaturların açıqlanması
mətbuatda verilmədən təqdim olunur. Ona görə də oxucu üçün sözün mənası
qaranlıq qalır. Məsələn: Türkiyədə o LTD, «Qismət» nəşriyyatı ki var, onlar çap
eləyir (S.Əhmədli).
Bu cümlədəki «LTD» qısaltmasının nə demək olduğu aydınlaşmır. Və
yaxud, «Müsavat» qəzetinin 3 noyabr 2001-ci il sayında verilmiş ARDNS -
prezidenti dövlət qurumunu ödəməyib. MEH ideyası realdırmı? «VR»
ictimaiyyətlə görüşlər keçirir: cümlələrində verilmiş qısaltmaların mənası
oxucuların əksəriyyəti üçün anlaşılmazdır. Abreviaturlar boluğunda mənanı
bilməməkdən oxucu çaşıb qala bilir, mətn isə dərk olunmaz qalır.
Bəzən milli dildə abreviaturlar yarandığı dildə olduğu kimi verilir. Xüsusən
də, telekanalların adları tərcümə və kalka edilmədən təqdim olunur: Hərə TRT
başlamamışdır. Fırladı o biri kanallara: NTV, ORT, ANS, ATV (S.Əhmədli).
Yeni yaranan abreviaturların qarşılığı kalka üsulu ilə əmələ gəlir.
Məsələn: SNQ-MDB, VVS-NNQ, VMS-NDQ və s.
Dostları ilə paylaş: |