Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
279 Ümumiyyətlə, ixtisarlar son dövrlərdə daha çox yaranır. Bu isə ən cox müasir hesablama texnikasının müxtəlif sistemlərinin adları, hesablama maşınlarından istifadə olunan xüsusi dillərin adları ilə bağlıdır. Son dövrlərdə proqramlaşdırma dillərinin hər birinin özütəməxsus xüsusi sözləri, lüğət fondu yaradılmışdır. Həmin sözlərin köməyi ilə proqramlaşdırma aparılır. Proqramlaşdırma dilində deyilənlərə ad qoyulur, adlara müəyyən tələblər verilir. Məsələn, ASSEMBLER alqoritmik dilində hər bir ad bir hərfdən ibarətdir. Terminologiyada elə ixtisarlar var ki, heç bir üsula uyğun gəlmir. Məsələn: OS-10/ES əməliyyat sistemi, MOS/EO kiçik əməliyyat, ALQAMS, SNOBOL, SİMULA kimi alqoritmik dil adları, DKOİ və SVSDS kod adları və s. Bütün bunlara baxmayaraq, terminologiyada abreviaturalar elmi dilə sistemli şəkildə təsir edir, ona riyazi dəqiqlik gətirir (6,105). Yeni quruluşla əlaqədar yaranmış abreviatur - qısaltmalar hər yersiz- lüzumsuz təkrarların qarşısına sədd cəkir, həm də dil sistemində qənaəti təmin edir. Eləcə də, kecid dövrünün dil mənzərəsini əks etdirir. ƏDƏBİYYAT 1. M.Ş.Qasımov. «Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları», Bakı, «Elm», 1973, səh.140. 2. Yenə orada. səh.140. 3. Yenə orada. səh.42. 4. M.Adilov. «MüasirAzərbaycandilində abreviasiyanındissertasiyası», Bakı, 1986, səh.42. 5. I Türkoloji qurultay (stenoq.), 26.II.5, 1926, s.198. 6. S.Sadıqova. «Müasir Azərbaycan ədəbi dilində termin yaradıcılığı prosesi»,Bakı, «Elm», 2010, səh.105. Solmaz Həyatova “ŞƏLALƏ” JURNALINDA DİL MƏSƏLƏSİ Keçən əsrin sonlarından başlayaraq, Azərbaycan mədəniyyəti tarixində mühüm məsələlərdən biri Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda mübarizə olmuşdur. Həmin dövrdə öz doğma dilinə həqarətlə baxan, onu “çoban dili” hesab edən burjua ziyalıları ədəbiyyatda və mətbuatda dilimizin ərəbləşməsi, türkləşməsi və farslaşması siyasətini yeridir, bununla ta qədim tarixə malik gözəl, şirin Azərbay- can dilinin itib-batmasına çalışırdılar. Həyatova Solmaz - AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun böyük elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru. 280 Xalqımızın xoşbəxtliyi onunla ölrülür ki, onun M.F.Axundov, H.B.Zərdabi, N.B.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, F.Köçərli kimi ziyalıları bu təhlükəni vaxtında hiss etmiş, doğma dilimizi yad təsirlərdən qorumaq üçün var qüvvə ilə mübarizə meydanına atılmış, onun saflığı uğrunda sözün əsil mənasında fədakarlıq göstərmişlər. Dil ətrafında gedən mübahisə dövri mətbuat səhifələrində daha ciddi şəkil almışdı. Mütərəqqi və irticaçı qüvvələr bir-birinə zidd cəbhələrə ayrılmışdı. Bir tərəfdə “Əkinçi” qəzetinin ənənələrini davam etdirən molla nəsrəddinçilər və onlara kömək edən mütərəqqi ziyalılar, digər tərəfdə isə “Füyuzat”, “Şəlalə”, “Həyat” və başqa bu kimi mətbuat orqanlarına rəhbərlik edən Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, X.Səbrizadə kimi mühərirlər dururdu. Adi Azərbaycan sözlərinin yerinə ərəb, fars, Osmanlı sözləri işlətməyin dəb düşdüyü bir zamanda Y.V.Çəmənzəminli haqlı olaraq bir çox qəzet və məcmuələrin xalq arasında nüfuzunu itirməsinin, bəzilərinin bağlanmasının əsas səbəblərindən birini də onların dilinin təmizliyində görür. “Füyuzat”, “Şəlalə” məcmuələrinin, “Həyat” qəzetinin aqibətini misal gətirirdi. Firidun bəy Köçərli dostu Abdulla Şaiqə göndərdiyi məktubların birində ərəb, fars tərkiblərinin süni olaraq silimizə doldurulmasından, mətbuat dilinin bərbadlığından bəhs edərək yazırdı: “Fars və ərəbə meyl və rəğbətimiz o dərəcə cox olubdur ki, öz dilimizdə olan sözləri atıb əvəzinə əcnəbi dillərin qəliz ibarələrini və sözlərini götürmüşük. ... ərəbin cəm siğəsi dilimizin evini yıxıbdır. Bizim qəzetlərdə çap olunan məqalələrdə, teleqram tərcümələri, hətta elanlar o qədər dolaşıq və çətin dildə yazılır ki, oxuyanlar başa düşmürlər” (7). Həmin illərdə bunun əksinə olaraq xalq, həyatını əks etdirən, xalqa yaxın olan “Molla Nəsrəddin”, “Bəhlul”, “Tuti” jurnalları öz müəlliflərini geniş oxucu kütləsinin başa düşəcəyi sadə dildə yazmağa çağırırdı. Bu məsələdə böyük demokrat yazıçı, jurnalist C.Məmmədquluzadə və onun “Molla Nəsrəddin” jurnalı düzgün mövqedə durmuş, doğma dilimizi yad təsirlərdən qorumağa çalışmış, onu türkləşdirmək, farslaşdırmaq istəyən burjua ziyalılarına qarşı ardıcıl və kəskin mübarizə aparmışdır. Təsadüfi deyil ki, C.Məmmədquluzadənin hekayə, felyeton və məqalələrindən bir çoxu bu mövzuya həsr olunmuşdur. “Bəhlul”jurnalının birinci nömrəsində belə bir xəbərdarlıq var idi: “Açıq türk (Azərbaycan) dilində olmayan məqalələr dərc olunmayacaqdır”. Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda ardıcıl mübarizə aparan ziyalılarımız arasında Seyid Hüseynin xidmətləri böyükdür. Onun dil haqında fikirləri bu vaxta qədər tədqiq edilib öyrənilməmişdir. Seyid Hüseyn dil haqqında müxtəlif qəzet və jurnallarda “Türk sözləri”, “Fəqərələr”, “Bir mütaliə”, “İmla və imlaçılarımız”, “Dil ətrafında mütaliələr”, “Ədəbiyyatımıza bir nəzər” və bir sıra başqa məqalələrinin çap etdirmişdir. Bu məqalələrdə müəllif dilimizin lüğət tərkibinin zənginləşməsi, əcnəbi söz və ifadələrin təmizlənməsi, ədəbi dil, tərcümə dili, imla, əlifba kimi mühüm məsələlə- Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|