Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
80 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili dıq, türk. sunduk); tat. cülgi//cülqi (azərb. corab, müq.et: cılqı «tükü təmizlənmiş dəri» türk. çulok); tat. kərpic (azərb. kər-pic, türk. kərpic); tat. ambar//ambor (azərb. ambar, türk. am- bar//anbar); tat. palaz//paloz (azərb. palaz, türk. palas); tat. saray//səroy (azərb. saray, türk. saray); tat. tapança//tapançö (azərb. tapança, türk. tapança) və s. Azərbaycan tatlarının dili ilə Avropa dilləri arasında əlaqə yoxdur. Lakin Azərbaycan-tat dil əlaqələri prosesində Avropa mənşəli sözlərin tat dilinə keçməsi də müşahidə olunur. Avropa mənşəli sözlər tat dilinə yalnız Azərbaycan dili vasitəsi ilə keçir. Azərbaycan dilinin aldığı v ə artıq onun lüğət tərkibinin ümumişlək leksik layında qərarlaşmış sözlərin bir qismi Azərbaycan dilinin təmasda olduğu başqa dillərə keçir. L.P.Krısin göstərir ki, sözalmanın əsas səbəbi və şəraiti müxtəlif xalqlar arasında dil əlaqələrinin nəticəsidir (142). İkidillilik oxuma, tərcümə, xarici mətbuat sahələrində çap olunmuş yazıların şərhi, beynəlxalq tədbirlərdə iştirak kimi nitq fəaliyyətlərini əhatə edən proseslərdə yeni anlayışları ifadə edən sözlərin miqdarı çoxalır. Müasir dövrdə mövcud ictimai-siyasi şəraitlə bağlı olaraq, Azərbaycan dilinə keçən Avropa mənşəli sözlərin sayı artmağa başlamışdır. Bu sözlərin heç də az olmayan bir qismi tat dilinə də keçir və bu dildə də onların işlənmə dairəsi tədricən genişlənir. «Müasir adam 50 il, 30 il əvvəlki adam deyil. Kütləvi savadlanma, gündəlik mütailə, təbliğat və təşviqat müasir zəhmət adamını çox irəli aparmışdır. Qəzet və jurnallar, radio və televiziya, kino və teatr, kitab hamının nəsibi olmuşdur. İndi hər kəs müasir elmlərdən müəyyən hazırlığa malikdir. Bu isə o deməkdir ki, müxtəlif elmlərə məxsus çoxlu terminlər indi ümumxalq sözünə çevril- məkdədir» (2, 49). 81 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Avropa mənşəli alınma sözlər arasında kommersiya və bank terminləri xüsusi yer tutur. Hazırda Azərbaycan dilində işlənən barter, diler, biznes, biznesmen, distribüter, in vesti- siya, investor, market, supermarket, minimarket, infi lyasiya, denominasiya, lizinq, aqrolizinq , biznes-klub, ipoteka, kredit, dinamik kredit, klirinq və s. kimi Avropa mənşəli sözlər gen- bol işlədilir. Qeyd olunan sözlərin əksəriyyəti iqtisadiyyat terminləridir. Onlardan bəziləri ümumişlək leksik laya da yol tapa bilir və danışıq dilinə də keçir. Azərbaycan tatları bankdan, kreditdən istifadə edirlər. Tatlar arasında da biznes fəaliyyəti ilə məşğul olanlar var. Tatlar yaşayan k əndlərdə yeni açılmış mağazanın «market» adlandırılması özünü göst ərir. Qeyd etmək lazımdır ki, Avropa mənşəli sözlər tat dilinə yenə də Azərbaycan dili vasitəsi ilə gəlir. Bu bir növ beyn əlmiləl bir prosesdir. «Xarici leksika müasir rus c əmiyyətinin bütün sferalarına nüfuz edir, günd əlik məişətə daxil olur, rus dili üçün adi olan sözləri əvəz edir, əvvəllər kapitalizm cəmiyyətinə aid edilən anlayışları adlandırır» (142). Eyni proses Azərbaycan dili üçün də səciyyəvidir. Əvvəllər Azərbaycan dilində bank sözü işlənmişdir. Bank dövlət müəssisəsi olduğundan bank müdiri v əzifəsi də olmuşdur. Hazırda xüsusi banklar, öz əl banklar əksəriyyət təşkil edir. Ona görə də bank sözü ilə yanaşı, bankir termini də işləklik qazanmışdır. Bu söz də Azərbaycan tatlarının dilinə keçmişdir. Elmi-texniki terminologiya öz mahiyyəti etibarilə əhə- miyyətli dərəcədə beynəlmiləl xarakter daşıyır, çünki müasir dövrdə hər bir yeni kəşf, elm və texnikanın yeni nailiyyəti bü- tün xalqların malı olur. Xalqların i ctimai-siyasi inkişafı da qanunauyğun şəkildə beynəlxalq ictimai-siyasi terminolo- giyanın yaranması il ə bağlıdır (48, 9-10). Milli (yaxud artıq milliləşmiş) olanla beynəlmiləl olan 82 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili qarşılaşır; bu xüsusiyyət bütün türk dillərində özünü göstərir (48, 10). Qarşılaşma bir qayda olaraq funksional -üslubi dife- rensiasiyanın ədəbi dildəki dərinliyi ilə idarə olunur, belə ki, adətən, beynəlmiləl söz elmi, yaxud elmi-texniki ədəbiyyatın, milli (eləcə də milliləşmiş) söz isə, məsələn, bədii ədəbiyyatın dilində mühafizə edilir. Şübhəsiz ki, həm beynəlmiləl olanı, həm də milli olanı yaşadan i ctimai-mədəni baza mövcuddur və bunlar dil təfəkküründə öz proyeksiyasını tapır, nəticədə, lüğət tərkibində paralel-sinonim vahidlərin yaşaması üçün şərait yaranır. Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət tərkibinin inkişaf və zənginləşməsində iştirak edən alınma Avropa mənşəli sözlər kifayət qədər çox olmasa da, var. Bir zamanlar bu dilə keçmiş amnistiya, kosmopolit, bazis, plenum, kommu nist, anarxiya, avanqard, baykot, biznes, büdc ə, turist, turizm, teletayp, pioner, anonim, lider, mitinq, taktika, de putat, kadr, kollektiv, konstitusiya, protokol, strategiya, podrat sözləri ilə yanaşı, kompüter, internet, spiker, parlament, kriminal, telestar, şou, rep və s. bu kimi sözlər də indi tat dilində özünə yer tapır. Tat dilindəki Avropa mənşəli sözləri müəyyənləşdirmək, onları etimoloji təhlilə cəlb etmək tat dilinin leksikasının öyrənilməsi səviyyəsində böyük əhəmiyyət kəsb etmir. Bununla yanaşı, onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilçiliyində Avropa mənşəli sözlərin alın-masının müxtəlif məsələləri tədqiq edilir. Tat dilində bu və ya digər Avropa mənşəli sözün işlədilməsi zamanı baş verən fonetik, eləcə də semantik dəyişmələr Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış rus və başqa dillərə məxsus sözlərdə olduğu kimidir. Bu baxımdan h əmin məsələlərə də kifayət qədər geniş yer verməyə ehtiyac duyulmur. Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|