İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Yaxın Şərqə
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Yaxın Şərqə marağının artması
- “Tudə” (Xezbe Tubeye İran
115 İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Yaxın Şərqə marağının artması İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Yaxın Şərq siyas əti “Trumen doktrinası” və Sovet İttifaqı ilə həmsərhəd olan ölk ələrdə anti-sovet plasdarmların (əməliyyat meydanı) təşkil edilm əsi ilə müşaiyət olunurdu ki, bu ölkələr əsasən Türkiyə və İran idi. Məlum olduğu kimi ABŞ Yaxın Şərqdə siyasətinin bu formada qurulmasının əsas səbəblərindən biri “soyuq müharibə” və Trumenin dövründ ə müharibənin ideologiyasına çevrilən “qarşısı- nı alma” nəzəriyyəsi ilə sıx tellərlə bir-birinə bağlı olması idi. Dig ər tərəfdən ABŞ-ın buradakı siyasəti sözsüz ki, XIX əsrin ortalarından ta bu günümüzə qədər həm iqtisadi, həm də siyasi c əhətdən böyük əhəmiyyətli bir təbii ehtiyat olan, neft amili ilə s əsləşirdi. 1950–ci ild ə ABŞ–ın dövlət katibi Con Foster Dalles elan etdi ki, artıq siyasətdə bitərəflikdən tamamilə əl çəkmək lazımdır. Hökum ətin qarşısında belə bir seçim qoyuldu ki, ABŞ – ın başçılığı altında olan azad dünyanın tərəfində olmalı, ya da kom- munistl ərə birləşmək. N ə zaman ki, “soyuq müharibə” ciddi alovlandı, Con Foster Dalles müst əmləkə zülmündən azad olan gənc dövlətlərin rəhbə- rl ərinə elan etdi ki, “Kim bizimlə deyil, deməli bizə qarşıdır”. Bu prinsipc ə ultimatum xarakteri daşıyırdı. Bu zaman Tomas Mann öz günd əliyinə yazırdı ki, “Dalles ya ABŞ siyasətinin məsuliyyət- sizliyini müdafi ədə tərəfdarları bağlayaraq dünya boyu sürür”. 1950 – ci ilin aprelind ə Trumen Consona elan etdi ki, “iqtisadiyyatla müdafi ə siyasəti qurtarmışdır”. Hərbi sənayeni bər- pa etm ək haqqında qanun qəbul edildikdən sonra federal hərbi x ərclər 1950 – ci ildəki 80 mlrd dollardan 1952 – ci ildə 241 milyard dollara qalxdı. Nəticədə hər il 190 – 200 mlrd dollardan az olmadı. ABŞ hələ İkinci dünya müharibəsi illərindən bəri Yaxın Şərqə xüsusi maraq göstərməyə başlamışdı. Maraqların iqtisadi t ərəfini qeyd edərkən ilk öncə onu qeyd edək ki, ABŞ burada öz iqtisadi v ə siyasi təsirini yaymaq və möhkəmləndirmək üçün ilk önc ə özünün müttəfiqi hesab etdiyi Böyük Britaniya ilə 1944-cü il 116 avqustun 8-d ə Yaxın Şərq məsələsi üzrə neft müqaviləsi bağla- mışdı. Müqaviləni imzalamaqla ABŞ onsuz da öz əvvəlki qüdrə- tini itirmiş İngiltərənin ona öz siyasətini yürütməsində (yaxın şərq siyas əti) maneə olmayacağını bilirdi və müqaviləni imzalamaqla ABŞ artıq gələcəkdə bu regiona effektiv surətdə təsir etmək imkanı qazanırdı. Bununla da o neftin qiymətinə, onun çıxarılması və istehlakına bu regionda və ona qonşu olan regionlarda nəzarət et- m ək imkanlarına yiyələnmişdi. Hələ müqavilə imzalanmazdan əvvəl ABŞ prezidenti İngiltərənin ABŞ-dakı səfiri ilə danışıqlar za- manı belə bir fikir irəli sürmüşdü: “Fars (İran) nefti sizin olsun. . . , İraq və Kuveytin neftini isə böl əcəyik. Səudiyyə Ərəbistanın neftinə gəlincə isə o bizimdir”. Artıq danışıqlar masası arxasında Yaxın Şərq nefti iki ölkə arasında bölündü və bundan sonra ABŞ-ın inhisarçı korporasiyaları f əal surətdə bu ölkələrdə neftin hasilatı ilə məşğul olmağa başladılar. Bütün bunların nəticəsi kimi ABŞ korporasiyaları bu ölk ələrdən 1945-ci ildə 2,5 milyon ton neft istehsal etdilər . İngilis v ə hollandlar isə bundan 7 dəfə çox neft əldə etdilər. 1949-cu ildə is ə mənzərə bir qədər dəyişdi: amerikalılar ingilisləri geridə qoyaraq t əxminən 40 milyon ton neft çıxarırdılar. İkinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra ABŞ –ın Tür- kiy ə, Səudiyyə Ərəbistanı, İran, Misir, Suriya, Livan, Transior- daniya v ə s. ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlığı çoxlu sayda missiya, m əsləhətçi və təlimatçıların gəlişi ilə müşayiət olunurdu. ABŞ-ın iqtisadi üstünlüyü s ənaye cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrə iqtisadi v ə texniki köməklik göstərməsi və borc verilməsi məsə- l ələrinə dair müqavilələr bağlaması idi ki, bu həm həmin ölkələrin iqtisadiyyatının inkişafına, həm də amerikan inhisarçılarına bu ölk ələr üzərində nəzarəti əlinə almağı asanlaşdırırdı. Artıq, bu proseslərin məntiqi nəticəsi kimi, 50-ci illərin əvvəllərində ABŞ ərəb dövlətlərinin idxal mövqelərindən İngiltə- r əni sıxışdırıb çıxardı. Onu da qeyd edək ki, hələ 40-ci illərin sonu da onun Yaxın Şərq ölkələrinə idxalatı müharibə dövründən əvvəlki dövr ilə müqayisədə 2,5 dəfə çox olmuşdu. ABŞ-ın bu regiona siyasi baxımdan maraq göstərməsi isə bu ərazilərin strateji baxımdan həm əlverişli mövqedə olması, həm 117 d ə sovetlərə qarşı olacaq müharibə zamanı bu ərazilərdən bir vasitə olaraq istifad ə etmək istəyi ilə bağlı idi. İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın bu regionlara ilk müt əşəkkil siyasi təzyiqi İrana qarşı oldu. Məlum olduğu kimi h ələ İkinci dünya müharibəsi dövründə ABŞ İngiltərə və SSRİ ilə birg ə faşist təhlükəsinin qarşısını almaq və lend-liz qanunu əsasında bu ərazilərə maddi yardımın daşınması üçün “cənub d əhlizi”ni yaratmaqdan ötrü üçün İrana öz qoşunlarını yeritmişdi. Müharib ə qurtardıqdan sonra isə ABŞ-ı artıq İranda faşist təhlükəsi deyil, sovet t əhlükəsi narahat etməyə başlamışdı. Trumen artıq İranda yaradılmış kommunist partiyası olan “Tudə” (Xezbe Tubeye İran) partiyasının ölkənin sovetlər tərəfindən işğal olunmuş şimal hissəsində fəal şəkildə fəaliyyət göstərməsindən x əbərsiz deyildi. Narahatçılığı daha da artıran əsas amillərdən biri partiya sıralarının günü-gündən genişlənməsi idi. Bundan əlavə müharib ə qurtardıqdan sonra “soyuq müharibə” ilə əlaqədar olaraq SSRİ İranda həm qeyd etdiyimiz partiya vasitəsi ilə və həm də özünün siyasi manevrl əri ilə ölkənin daxili və xarici siyasətinə fəal sur ətdə müdaxilə etməyə başlamışdı. Trumen is ə bununla heç bir vəchlə razı ola bilmirdi. Ona gör ədə soyuq müharibə dövründə ABŞ İngiltərənin köməkliyi ilə ölk ənin ilk növbədə iqtisadi həyatına müdaxilə etməklə əsas neft rayonları üzərində İngiltərə ilə birgə nəzarəti təmin etməyə başlamışdı ki, bu nəzarət əsasən İngilis-İran neft kompaniyası vasit əsilə edilirdi. 1951-ci ild ə İranda baş nazir postuna Məhəmməd Müsəddiq g əldi. Onun nazir olmasından sonra ölkədə xarici müdaxiləyə qarşı dura bil əcək bir sıra islahatlar layihəsi hazırladı. İslahatların əsasını is ə neft sektorunun milliləşdirilməsi təşkil edirdi. Neft sektorunun da çox böyük bir hiss əsi ingilis-iran kompaniyasını əlində idi. Bu kompaniya vasit əsi ilə ingilis koorparasiyaları çıxarılan neftdən böyük h əcimdə gəlir əldə edirdilər. Baş nazirin milliləşdirmə siya- s əti İran-İngiltərə münasibətlərinə əsaslı surətdə təsir etmişdi. Bundan əlavə, Müsəddiqin Tudə partiyasına qarşı bəzi güzəştlər etm əsi və onun siyasi proqramlarını dəstəkləməsi də ABŞ-ı narahat edirdi. 1952- ci ilin sonlarında İngiltərə hökuməti İranda baş nazirin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|