118
devrilm
əsi üçün ABŞ-dan ona köməklik etməsini xahiş etdi. ABŞ
bu ölk
ədə öz siyasi və iqtisadi mövqelərini qorumaq üçün MKİ
(M
ərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi) vasitəsilə əməliyyat planı hazırladı.
Bunun üçün idar
ənin rəhbəri Allen Dalles İranda baş nazirin
siyas
ətindən narazı qüvvələrə başçılıq edən general Fəzlullah
Zahidi il
ə əlaqə yaratdı və plan əsasında baş tutacaq əməliyyata 1
milyon dollar pul ayırdı. MKİ-nin zabitlərindən olan Kermit Ruz-
vel
tin başçılığı ilə xüsusi bir dəstə İrana göndərildi. 1953-cü ilin
avqustun 21- d
ə ABŞ zabitinin (Kermit Ruzvelt) başçılığı ilə
“Ayaks”
əməliyyatı əsasında Müsəddiq baş nazir postundan kənar
edildi. Baş nazir postuna isə ingilis-amerikan siyasətinin fəal
t
ərəfdarlarından olan general Fəzlullah Zahidi əyləşdi. Məhz bun-
dan sonra neft s
ənayesinin milliləşdirilməsi prosessi dayandırıldı.
ABŞ və İngiltərə ilə diplomatik əlaqələr bərpa olundu və
onların əvvəlki konsessiyaları geri qaytarıldı. Beləliklə, ABŞ
Yaxın Şərq siyasətinə əsaslı surətdə İranda mövqelərini
möhk
əmləndirməklə başladı. ABŞ burada mövqelərini ilk növbədə
iqtisadi
əsaslar üzərində əsasən neft hasilatı əsasında möhkəm-
l
əndirmişdi.
ABŞ-ın xarici siyasətində İkinci Dünya müharibəsi nəticəsində
baş verən dəyişikliklər
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ dünyanın birinci
super dövl
ətinə çevrildi.
1948-ci ild
ə ABŞ-ın dünya sənaye məhsulunun 55%-ni
verirdi. O, d
ünyanın iqtisadi cəhətdən ən güclü dövləti oldu. Bu
dövrd
ə ABŞ dünya hegemonluğu uğrunda mübarizəni genişlən-
dir
di. ABŞ-SSRİ ziddiyyətləri kəskinləşdi. Qütbləşmə yarandı.
SSRİ-yə qarşı planlar tərtib edildi. Çörçilin Fultondakı çıxışı ilə
soyuq müharib
ənin əsası qoyuldu. Corc Kennan “Çəkindirmə”
doktrinasını irəli sürdü ki, bu doktrina SSRİ-yə qarşı çevrilmişdi.
1947-ci ild
ə ABŞ xarici siyasətinin strateji xətti işlənib
hazırlandı. Trumen doktrinası beynəlxalq münasibətlər tarixində
yeni m
ərhələnin başlanğıcını qoymuş oldu. Bu doktrinanın əsas
m
əzmunu aşatıdakı kimi idi.
119
Trumen doktrinası
Bu doktrina ABŞ prezidenti Harri Trumen tərəfindən İkinci
Dünya müharib
əsindən sonra 1947 – ci ilin martın 12 – də açıq
s
əslənmişdir. Onun əsasını ABŞ – ın SSRİ – yə qarşı yönəldilmiş
“ç
əkindirmə siyasəti” təşkil edirdi. Bu doktrina ABŞ – ın dünyada
siyasi – iqtisadi heg
emonluğunun zəruriliyi uğrunda mübarizəsini
əks etdirirdi.
Doktrinanın hazırlanmasında Corc Kennan, Allen Dalles, Poy
Henderson, D.Aceson v
ə başqaları iştirak etmişlər.
1947 –
ci ilin martın 12 – də Harri Trumenin Konqresin
iclasında nitqinin mətni belə idi: “Situasiyanın ciddiliyi, dünyada
bu günkü v
əziyyət Konqresin birləşmiş sessiyası qarşısında mənim
çıxışımı tələb edir. Bizim ölkəmizin xarici siyasəti və milli
t
əhlükəsizliyi təhlükə altındadır. Mövcud situasiyanın bir aspektini
indi siz
ə təqdim edəyəcik. Bu Türkiyə və Yunanıstanla bağlıdır.
Yunan hökum
əti ABŞ – dan maliyyə və iqtisadi yardım edilməsini
xahiş etmişdir. Bu ölkədə fəaliyyət göstərən ABŞ səfirliyi və
hazırda orada olan Amerika iqtisadi missiyasının verdiyi xəbərlər
bunun doğru olduğunu təsdiq edir. Yunanıstanın azad ölkə kimi
qalması üçün ona kömək göstərilməsi son dərəcə vacibdir.
İdeal hökumətlər yoxdur. Demokratiyanın başlıca nailiyyət-
l
ərindən biri onun üzdə yerləşməsi, demokratik proseslər zamanı
yetişməsidir. Yunanıstan hökumət ideal deyil. 0,85% yunan parla-
mentinin üzvl
ərini təmsil edirlər. Bu parlamentin üzvləri keçən il-
ki seçkid
ə seçilmişlər. 692 ABŞ vətəndaşının daxil olduğu xarici
müşahidəçilər belə bir rəyə gəlmişdilər ki, bu seçkilər Yunanıstan
xalqının iradəsini ifadə edərək ədalətli olmuşdur.
Yunanıstan hökuməti xaos və ekstremizm mühitində
işləyirdi. O, səhvlər etdi. Bu ölkəyə kömək göstərmək heç də o,
dem
ək deyildir ki, ABŞ bu ölkə üçün hər şeyi dəyişdirir. Hansı ki,
bu vaxta q
ədər Yunanıstan hökuməti etmişdir və ya edir. Biz
keçmişi mühakimə etdik, indini də mühakimə edirik ki, hər hansı
ekstremist t
ədbirlər böyük dözümsüzlüyə çağırış ola bilər.
Yunanıstanın qonşusu Türkiyənin də bizim qayğımıza ehtiyacı var.
Müst
əqil və iqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli ölkə olan gələcək Türki-
y
ənin demokratik dünya üçün vacibliyi gələcək Yunanıstandan az
120
deyil, b
əlkə də çoxdur. Türkiyədəki hazırkı şərait tam Yunanıs-
tandan f
ərqlənir. Türkiyə qonşu ölkədə olduğu kimi yoxsulluq
keçirm
əmişdir. Bütün müharibə ərzində Böyük Britaniya və ABŞ
Türkiy
əyə maddi kömək göstərmişdilər. Bununla bərabər, Türki-
y
ənin bizim köməyimizə ehtiyacı var. Bu kömək Türkiyəyə öz
ərazi bütövlüyünü saxlamaqdan ötrü, modernləşmək üçün lazımdır.
Britaniya hökum
əti bizə bildirmişdir ki, öz ölkəsinin xüsusi
ç
ətinlikləri ilə əlaqədar olaraq o, daha bundan sonra Türkiyəyə
iqtisadi v
ə maliyyə yardımı edə bilməyəcəkdir. Bu həmçinin
Yunanıstana da aiddir. Biz yeganə ölkəyik ki, bu köməyi etməyi
bacarırıq. ABŞ – ın xarici siyasətinin əsas məqsədlərindən biri
budur ki, z
əruri şərait yaradılsın ki, biz də dünyanın digər
xalqlarının, insanların həyat tərzinin qorunması imkanı qazanaq.
Çünki azad
lığa hamının ehtiyacı vardır. Bu Almaniya və
Yaponiya il
ə müharibənin həlledici səbəbi idi. Biz o ölkələr
üz
ərində qələbə çaldıq ki, o ölkələr öz iradələri və həyat tərzlərini
başqa xalqlara da qəbul etdirmək istəyirdilər.
Xalqların dinc inkişafına təminat vermək üçün ilk növbədə
onlara azadlıq lazımdır. ABŞ BMT – nin təşkilində iştirak etdi.
BMT bütün onun üzvl
ərinin azadlığını və müstəqilliyini təmin
etm
ək üçün yaradılmışdır. Biz azad millətləri, onların demokratik
t
əsisatlarını totalitar rejimlər tərəfindən edilən təcavüzə qarşı
onların milli tamlığını müdafiə etməliyik. Birbaşa və dolayı yolla
t
əcavüz bütün dünya üçün o cümlədən ABŞ üçün təhlükəli olduğu
üçün onun qarşısı mütləq alınmalıdır.
Əksər ölkələrin xalqları bu yaxınlarda onların arzusuna zidd
olaraq totalitar rejiml
ərə bağlandılar. ABŞ hökuməti dəfələrlə onla-
rı qorxudaraq məcbur etmək siyasəti əleyhinə etirazını bildirmişdir.
Polşa, Ruminya və Bolqarıstanda Yalta sazişi kobudcasına
pozulmuşdur. Mən çoxlu digər ölkələrdə buna oxşar hadisələrin
olduğunu aşkar etmək istəyirəm .
Hazırda demək olar ki, dünyadakı millətlər alternativ həyat
t
ərzləri arasında seçim etməlidirlər. Bir həyat tərzi çoxluğun idarə-
sin
ə əsaslanır və azad demokratik müəssisələrdən, azad seçkilər-
d
ən, şəxsiyyətin azadlığına təminatdan, söz, din azadlığı və siyasi
yığıncaq azadlığından fərqlənir.
Dostları ilə paylaş: |