İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri

 
118 
devrilm
əsi üçün ABŞ-dan ona köməklik etməsini xahiş etdi. ABŞ 
bu  ölk
ədə  öz siyasi və  iqtisadi mövqelərini  qorumaq  üçün  MKİ 
(M
ərkəzi Kəşfiyyat  İdarəsi) vasitəsilə  əməliyyat  planı  hazırladı. 
Bunun üçün idar
ənin rəhbəri Allen  Dalles  İranda  baş  nazirin 
siyas
ətindən  narazı  qüvvələrə  başçılıq  edən general Fəzlullah 
Zahidi il
ə əlaqə yaratdı və plan əsasında baş tutacaq əməliyyata 1 
milyon dollar pul ayırdı.  MKİ-nin zabitlərindən olan Kermit Ruz-
vel
tin  başçılığı  ilə  xüsusi bir  dəstə  İrana  göndərildi. 1953-cü ilin 
avqustun 21-  d
ə  ABŞ  zabitinin  (Kermit  Ruzvelt)  başçılığı  ilə 
“Ayaks” 
əməliyyatı əsasında  Müsəddiq baş nazir postundan kənar 
edildi.  Baş  nazir  postuna  isə  ingilis-amerikan siyasətinin fəal 
t
ərəfdarlarından olan general Fəzlullah Zahidi əyləşdi. Məhz bun-
dan sonra neft s
ənayesinin milliləşdirilməsi prosessi dayandırıldı.  
ABŞ    və  İngiltərə  ilə  diplomatik  əlaqələr bərpa olundu və 
onların  əvvəlki  konsessiyaları  geri  qaytarıldı.  Beləliklə,  ABŞ 
Yaxın  Şərq siyasətinə  əsaslı  surətdə  İranda  mövqelərini 
möhk
əmləndirməklə başladı. ABŞ burada mövqelərini ilk növbədə 
iqtisadi 
əsaslar üzərində  əsasən  neft  hasilatı  əsasında  möhkəm-
l
əndirmişdi.  
 
ABŞ-ın xarici siyasətində İkinci Dünya müharibəsi nəticəsində 
baş verən dəyişikliklər 
İkinci dünya müharibəsindən  sonra  ABŞ  dünyanın  birinci 
super dövl
ətinə çevrildi.  
1948-ci ild
ə  ABŞ-ın  dünya  sənaye məhsulunun 55%-ni 
verirdi.  O, d
ünyanın iqtisadi cəhətdən ən güclü dövləti oldu. Bu 
dövrd
ə  ABŞ  dünya  hegemonluğu  uğrunda  mübarizəni  genişlən-
dir
di.    ABŞ-SSRİ  ziddiyyətləri kəskinləşdi.    Qütbləşmə  yarandı.  
SSRİ-yə  qarşı  planlar  tərtib  edildi.    Çörçilin  Fultondakı  çıxışı  ilə 
soyuq müharib
ənin  əsası  qoyuldu.    Corc  Kennan  “Çəkindirmə” 
doktrinasını irəli sürdü ki, bu doktrina SSRİ-yə qarşı çevrilmişdi.  
1947-ci ild
ə  ABŞ  xarici  siyasətinin strateji xətti  işlənib 
hazırlandı.    Trumen  doktrinası  beynəlxalq münasibətlər tarixində 
yeni m
ərhələnin  başlanğıcını  qoymuş  oldu.  Bu  doktrinanın  əsas 
m
əzmunu aşatıdakı kimi idi.  
 

---

 
119 
Trumen doktrinası   
Bu  doktrina  ABŞ  prezidenti Harri Trumen tərəfindən  İkinci 
Dünya müharib
əsindən sonra 1947 –  ci  ilin  martın  12  –  də  açıq 
s
əslənmişdir.  Onun əsasını ABŞ – ın SSRİ – yə qarşı yönəldilmiş 
“ç
əkindirmə siyasəti” təşkil edirdi.  Bu doktrina ABŞ – ın dünyada 
siyasi  –  iqtisadi heg
emonluğunun zəruriliyi uğrunda mübarizəsini 
əks etdirirdi.    
Doktrinanın hazırlanmasında Corc Kennan, Allen Dalles, Poy 
Henderson, D.Aceson v
ə başqaları iştirak etmişlər.   
1947  – 
ci  ilin  martın  12  –  də  Harri Trumenin Konqresin 
iclasında  nitqinin mətni belə  idi:  “Situasiyanın  ciddiliyi,  dünyada 
bu günkü v
əziyyət Konqresin birləşmiş sessiyası qarşısında mənim 
çıxışımı  tələb edir.  Bizim ölkəmizin xarici siyasəti və  milli 
t
əhlükəsizliyi təhlükə altındadır.  Mövcud situasiyanın bir aspektini 
indi siz
ə  təqdim  edəyəcik. Bu Türkiyə  və  Yunanıstanla  bağlıdır.  
Yunan hökum
əti ABŞ – dan maliyyə və iqtisadi yardım edilməsini 
xahiş  etmişdir.    Bu  ölkədə  fəaliyyət göstərən  ABŞ  səfirliyi və 
hazırda orada olan Amerika iqtisadi missiyasının verdiyi xəbərlər 
bunun  doğru  olduğunu  təsdiq  edir.    Yunanıstanın  azad  ölkə  kimi 
qalması üçün ona kömək göstərilməsi son dərəcə vacibdir.   
İdeal  hökumətlər  yoxdur.  Demokratiyanın  başlıca  nailiyyət-
l
ərindən biri onun üzdə  yerləşməsi, demokratik proseslər  zamanı 
yetişməsidir.  Yunanıstan hökumət ideal deyil.  0,85% yunan parla-
mentinin üzvl
ərini təmsil edirlər.  Bu parlamentin üzvləri keçən il-
ki seçkid
ə seçilmişlər.  692 ABŞ vətəndaşının daxil olduğu xarici 
müşahidəçilər belə bir rəyə gəlmişdilər ki, bu seçkilər Yunanıstan 
xalqının iradəsini ifadə edərək ədalətli olmuşdur.   
Yunanıstan  hökuməti xaos və  ekstremizm mühitində 
işləyirdi.  O, səhvlər etdi.  Bu ölkəyə kömək göstərmək heç də o, 
dem
ək deyildir ki, ABŞ bu ölkə üçün hər şeyi dəyişdirir.  Hansı ki, 
bu vaxta q
ədər  Yunanıstan  hökuməti  etmişdir  və  ya edir.  Biz 
keçmişi mühakimə etdik, indini də mühakimə edirik ki, hər hansı 
ekstremist t
ədbirlər böyük dözümsüzlüyə  çağırış  ola  bilər.  
Yunanıstanın qonşusu Türkiyənin də bizim qayğımıza ehtiyacı var.  
Müst
əqil və iqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli ölkə olan gələcək Türki-
y
ənin demokratik dünya üçün vacibliyi gələcək Yunanıstandan az 

---

 
120 
deyil, b
əlkə  də  çoxdur.  Türkiyədəki  hazırkı  şərait  tam  Yunanıs-
tandan f
ərqlənir. Türkiyə  qonşu  ölkədə  olduğu  kimi  yoxsulluq 
keçirm
əmişdir.  Bütün müharibə ərzində Böyük Britaniya və ABŞ 
Türkiy
əyə  maddi kömək göstərmişdilər. Bununla bərabər, Türki-
y
ənin bizim köməyimizə  ehtiyacı  var.  Bu  kömək Türkiyəyə  öz 
ərazi bütövlüyünü saxlamaqdan ötrü, modernləşmək üçün lazımdır. 
Britaniya hökum
əti bizə  bildirmişdir  ki,  öz  ölkəsinin xüsusi 
ç
ətinlikləri ilə  əlaqədar olaraq o, daha bundan sonra Türkiyəyə 
iqtisadi v
ə  maliyyə  yardımı  edə  bilməyəcəkdir.  Bu həmçinin 
Yunanıstana da aiddir.  Biz yeganə ölkəyik ki, bu köməyi etməyi 
bacarırıq.    ABŞ  –  ın  xarici  siyasətinin  əsas məqsədlərindən biri 
budur ki, z
əruri  şərait  yaradılsın  ki,  biz  də  dünyanın  digər 
xalqlarının,  insanların  həyat tərzinin  qorunması  imkanı  qazanaq. 
Çünki azad
lığa  hamının  ehtiyacı  vardır.    Bu  Almaniya  və 
Yaponiya  il
ə  müharibənin həlledici səbəbi idi.  Biz o ölkələr 
üz
ərində qələbə çaldıq ki, o ölkələr öz iradələri və həyat tərzlərini 
başqa xalqlara da qəbul etdirmək istəyirdilər.   
Xalqların  dinc  inkişafına  təminat vermək üçün ilk növbədə 
onlara  azadlıq  lazımdır.    ABŞ  BMT  –  nin təşkilində  iştirak  etdi.  
BMT bütün onun üzvl
ərinin  azadlığını  və  müstəqilliyini təmin 
etm
ək üçün yaradılmışdır.  Biz azad millətləri, onların demokratik 
t
əsisatlarını  totalitar  rejimlər tərəfindən edilən təcavüzə  qarşı 
onların milli tamlığını müdafiə etməliyik.  Birbaşa və dolayı yolla 
t
əcavüz bütün dünya üçün o cümlədən ABŞ üçün təhlükəli olduğu 
üçün  onun qarşısı mütləq alınmalıdır.   
Əksər ölkələrin xalqları bu yaxınlarda onların arzusuna zidd 
olaraq totalitar rejiml
ərə bağlandılar. ABŞ hökuməti dəfələrlə onla-
rı qorxudaraq məcbur etmək siyasəti əleyhinə etirazını bildirmişdir. 
Polşa,  Ruminya  və  Bolqarıstanda  Yalta  sazişi  kobudcasına 
pozulmuşdur.    Mən çoxlu digər ölkələrdə  buna  oxşar  hadisələrin 
olduğunu aşkar etmək istəyirəm .   
Hazırda  demək  olar  ki,  dünyadakı  millətlər alternativ həyat 
t
ərzləri arasında seçim etməlidirlər.  Bir həyat tərzi çoxluğun idarə-
sin
ə  əsaslanır  və  azad demokratik müəssisələrdən, azad seçkilər-
d
ən, şəxsiyyətin azadlığına təminatdan, söz, din azadlığı və siyasi 
yığıncaq azadlığından fərqlənir.   

---