Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 70
Şəkil 1.35. Öz-özünə tənzimlənən lampa. qulpdakı deşik barmaqla tutularaq, ilkin töküləcək maye qabın üst tərəfindəki kameraya tökülür. Əgər qulpdakı deşik barmaqla tıxanaraq saxlanarsa, onda qabdan yalnız üst tərəfdə olan maye axacaq. Bundan sonra barmaq götürülərsə, onda aşağıdakı hissəyə hava daxil olaraq mayenin axması üçün şərait yaradacaq və maye yuxarıdakının dalınca axacaq. Deşik başdan açıq olarsa onda mayelər bir birinə qarışaraq axacaq.
a)
b) Şəkil 1.34. Hidravlik qurğular.
Daha maraqlı bir qurğu öz-özunə sazlanan neft lampasıdır (şəkil 1.35). Lampanın daxilində yerləşmiş mexanizm vaxt keçdikcə qısalan fitilin uzunluğunun avtomatik sazlanmasına xidmət edir. Bunun üçün lampanın daxilində, üzərində dişlər bərkidilmiş valın ( η ) ətrafına fitil dolanır. Bu val öz oxu ətrafında fırlana bilir. Sonra lampanın içərisinə öz oxu ətrafında dönə bilən bir dişli çarx ( ε ) yerləşdirilir. Bu
dişli çarx üzərində fitil olan dişli valla əlaqələndirilir. Belə ki, dişli çarxın dönməsi valda fırlanma
Antik dövrdə maşınqayırma 71
yaradır. Lampaya neft tökmək üçün onun orta hissəsində qapaq vardır. Qapağın altinda şaquli oxdan sərbəst asılmış kiçik qapalı qab elə bərkidilir ki, o dişli çarxla kontaktda olsun. Bu qab lampadakı neftin içərisində üzür. Neftin səviyyəsi lampanın daxilində aşağı düşdükcə o dişli çarxı döndərir, bu da eyni zamanda uzərində fitil olan valı döndərərək fitili lampanın ağzına tərəf itələyir. Bizə, bu günə qədər gəlib çatmış və tibbdə geniş tətbiq olunan şprisin ilk quruluşu və işləmə prinsipi də Heronun kitabında öz əksini tapmışdır. Heronun “Piuleus” adlandırdığı qurğu bir-birinin içərisinə keçirilmiş iki borudan ibarətdir (şəkil 1.36). Boruların diametrləri elə seçilir ki, biri o birinin içərisinə keçə bilsin. Kiçik diametrli borunun bir ucuna pardaqlanmış lövhə ( γ ) və digər ucuna tutqac bərkidilir. Eyni qayda ilə böyük diametrli borunun ucu tıxanır. Burada ancag bir deşik nəzərdə tutulur və bu deşiyə ucluq ( υ ) keçirilir. Əgər bu alətlə hər hansı maye götürülməsi lazım gələrsə, onda ucluq bu mayeyə batırılır və tutqac çəkilir. Əgər bunun əksinə, hər hansı bir mayeni püskürtmək lazım gələrsə, onda alətin içərisinə doldurulmuş maye tutqacı itələməklə püskürdülür.
Şəkil 1.36. Piuleus.
Bu oyuncaqlarla bərabər Heron məişət üçün lazımi texniki maşınlar da işləyib hazırlamışdı. Onun əsərlərində, ümumi də olsa küləklə işləyən çarxlar haqqında ilk dəfə olaraq mülahizələr söylənmişdir. Başqa maraqlı qurğu yanğın söndürən su nasoslarıdır. Heron kitabının bu hissəsində Ktesibiosa məxsus olan su nasoslarının işləmə prinsipini təsvir edir. Su nasoslarının bu yaxınlara qədər Avropada yanğın söndürmək üçün tətbiq olunduğu bizə məlumdur. Nasoslar əl ilə daşına- Antik dövrdə maşınqayırma 72
Şəkil 1.37. Su nasosu. bilən çənlərdən və çənin üzərində bərkidilmiş iki silindrdən ibarətdir (şəkil 1.37). Suyu püskürtmək üçün qabda silindrlərin köməyi ilə təzyiq yaradılır. Təzyiq altındakı su püskürdücülərin köməyi ilə yanğına tərəf yönəldilir. Tarixi dəlillərə əsasən, birinci əsrdə bu nasoslar böyük şəhərlərdə geniş yayılmışdır. O dövrdə quldarlıqdan azad edilmiş adamlardan ibarət yanğınsöndürən dəstələr mövcud idi. Bəzi şəhərlərdə bu işi əsgərlər görürdülər.
Heronun ən məşhur ixtirası, 18-ci əsrdə buxar maşının əsası sayılan buxar püskürdücü maşın olmuşdur (şəkil 1.38). O, öz “Pnevmatika” kitabında bu maşının işləmə prinsipini belə izah edir: “ Ocağın üstünə bir qazan qoy; iki tutqac arasında bərkidilmiş kürə fırlanacaq. İçərisində su olan və üstü qapaqla örtülmüş qazanın altında ocaq yandırılır. Kürə qazanla, əyilmiş boru vasitəsilə əlaqələndirilir. Boru- Antik dövrdə maşınqayırma 73
Şəkil 1.38. Buxar maşını. nun ucları tutqacda hərəkətli yerləşdirilir, onun digər ucu qazanla birləşdirilir. Kürəyə, bir- birinin əksinə yönəlmiş iki əyilmiş boru bərkidilir. Borular tutqacları birləşdirən müstəviyə perpendikulyar yerləşdirilir. Qazan qızdıqda görmək olur ki, borular vasitəsilə kürəyə daxil olan buxar əyilmiş borulardan xaricə püskürdülür və kürə , rəqs edən fiqurlarda olduğu kimi fırlanmağa başlayır!” Heronun düzəltdiyi buxar kürəsi “Aeolipile” adlanan, bizə məlum olan buxar maşınının işləmə prinsipi ilə eyni
olmuşdur. Heron
malik olduğu bilik əsasında buxar maşınını düzəltməyə qadir olmuşdur. Ancaq onun düzəltdiyi bu qurğular oyunçaqdan başqa bir maraq doğurmamışdır. Onun işləri uzun müddət çox kiçik oxucu
dairəsinə məlum
olduğuna baxmayaraq bu günə
kimi gəlib
çata bilmişdir. Heron Orta
əsrlərdə, Avropada renes- sans dövründə mühəndislər tərəfindən çox
böyük maraqla öyrənilməyə başlamışdır. XVII əsrin 70-ci illərində, uzun müddət Çində, Pekində missioner kimi səyahətdə olmuş Ferdinand Verbiest 60 sm uzunluğunda buxar arabası hazırlamışdır. Onun arabası bir neçə santimeter olsa da yol qət edə bilmişdir. Vorçesterli Markiz (ingl. Marquis of Worcester) də Heronun buxar maşınının işləmə prinsipinə istinad edərək su üzərində hərəkət edə bilən buxar maşını düzəltməyə cəhd etmişdir. Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|