Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 74
Şəkil 1.39. Fit çalan quş. Bir çox mühəndislərin apardığı təcrübələrdən sonra, nəhayət 1765-ci ildə ingilis mühəndisi Ceyms Vatta (ingl. James Vatt) çoxlarının arzuladığı buxar maşınını düzəltmək nəsib olur. Heron öz qurğularında hidravlik və
pnevmatik effektlərdən başqa, hərə- kətləri bir
müstəvidən başqa müstəviyə ötürən elementlərdən də istifadə etmişdir. Şəkil 1.39-da göstərilmiş qurğu çarxın ( ϑ
üstündə yerləşdirilmiş quşun dönərək fit çalma- sına xidmət edir. Qurğunun işələmə prinsipini Heron öz kitabında belə təsvir etmişdir. Qutuda, suyun içərisinə yarımkürə forma- sında qab
yerləşdirilir. Kəndirin köməyi ilə bu qab, üzərinə dişli çarx keçirilmiş valla əlaqələndirilir. Yarımkürənin üst tərəfinə kiçik diametrli boru bərkidilir. Çarx fırlandıqda yarımkürə suya endirilir. Bu zaman onun içərisində qalan hava kiçik boru ilə çıxmağa cəhd göstərərək quş səsinə oxşar səs çıxarır. Eyni zamanda xaricdəki çarxdan ötürülən fırlanma hərəkəti dişli çarxların köməyi ilə üzərində quş bərkidilmiş şaquli valı fırladır və quş dönür. Heronun musiqiyə olan marağını onun düzəltdiyi orqan musiqi alətində görmək olar. Bu alətin düzəldilməsi və işləmə prinsipi onun kitabında tam təsvir olunmuşdur (şəkil 1.40). Orqan aləti Herondan əvvəl b.e.ə. ΙΙΙ əsrdə isgəndəriyyəli Ktesibios tərəfindən ixtira edilməsinə baxmayaraq, onun izahlı təsviri yalnız Heronun kitabında özünə yer tapmışdır. O dövrdə orqan varlı romalılar arasında ev musiqi Antik dövrdə maşınqayırma 75
aləti kimi geniş yayılmışdır. Orqan aləti bir dəstədə yerləşən tütəklərdən və bu tütəklərə hava verən kompressordan ibarətdir. Nasos boru vasitəsilə suyun altında yerləşdirilmiş yarımkürə ilə birləşdirilir.
Şəkil 1.40. Heronun su orqanının umumi görünüşü.
Pedalı ( ϕ ) aşağı basdıqda hərəkət kompressorun içərisindəki silindrə ( δ )
γ ) birləşdirilir. Borunun kompressordan çıxan hissəsində bağlayıcı klapan ( µ ) yerləşdirilir. Klapanın vəzifəsi havanı kompressordan bir tərəfə tənzimləməkdən ibarətdir. Kompressorun silindrinin aşağıya hərəkətini təmin etmək üçün ikinci klapandan ( ω ) istifadə edilir. İçərisində su olan qabda bir yarımkürə ağzı üstə suya elə endirilir ki, onun dodaqları qabın Antik dövrdə maşınqayırma 76
dibinə toxunmasın. Kompressordan gələn boru bir başa yarımkürəyə birləşdirilir və verilən hava bu yarımkürənin içərisinə daxil olaraq oradan suyu sıxışdırıb qabın içərisinə çıxarır. Beləliklə, yarım- kürənin daxilində təzyiq yaranır. Yarımkürə eyni zamanda boru ilə tütəyin ucunda yerləşdirilmiş me- xanizmlə birləşdirilir. Tütəyin ağzındakı düyməni (şəkil 1.41, µ ) basmaqla hava üfürdülür və tütəkdən səs çıxır. Kürədən iri qaba sıxışdırılıb çıxarılmış su, kürədə
təzyiqin aşağı
düşməsinin qarşısını alır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu qurğuda istifadə edilən klapanları Heronun özü ixtrira etmiş və onun hazırlanmasını da “Pnevmatika” kitabında təsvir etmişdir.
Şəkil 1.41. Havanı tütəklərə verən açarın təsviri. Antik dövrdə maşınqayırma 77 Bizanslı Filon ( b.e.ə. 260 −
B izanslı Filon (ingl. Philon) Arximedin dövründə yaşamış, İsgəndəriyyə məktəbində Ktesibiosun rəhbərliyi altında işləyib, yaradıcılıq fəaliyyəti göstərən yunan mühəndisi və ixtiraçısı olmuşdur. Filonun Ktesibiosun şagirdi olması, onun bizə gəlib çatan elmi işlərində dəfələrlə xatırlanmışdır. Bizansda anadan olan Filonun İsgəndəriyyəyə nə vaxt gəlməsi barədə dəqiq məlumat yoxdur. Filonun mexanika sahəsində apardığı tədqiqatları “Mexanikanın əsasları” (yun. Mechanike syntaxis) adlı 9 kitabda öz əksini tapmışdır. Onun kitablarından yalnız bir neçəsi eramızın əvvəlində ərəb və daha sonra latın dillərinə tərcümə olunmuş fraqmentlər şəklində bizə gəlib çatmışdır (şəkil 1.42). O, kitablarında tarix haqqında məlumat vermədiyindən bu işlərin xronoloji ardıcıllığını müəyyən etmək çətinlik yaradır. Yalnız yazı stilinə əsasən tarixçilər onun işlərinin b.e.ə. 200-cü illərdə görüldüyünü bildirirlər [1.45, 1.47, 1.48]. Filonun tədqiqat sahələri çoxşaxəli olub ling, pnevmatika (havanın elastikliyi və onun tətbiqi), avtomatlar, mürəkkəb alətlər, su saatları, muhasirə və başqa müharibə maşınları və başqa mexaniki problemləri əhatə edən sahələrdən ibarət olmuşdur. Hava sirenası, zəncirlə işləyən, hava və kolba nasosları onun ən vacib ixtiralarından sayılırlar. Filonun işlərinin bir hissəsi İstanbulda St.Sofia kitabxanasında aşkar edildikdən sonra, o, Avropada ilk dəfə olaraq 1902-ci ildə Karra de Voks (fran. Carra de Vauks) tərəfindən fransız dilində çap olunmuşdur. 1911-ci ildə Filonun işləri alman dilinə tərcümə olunub. Burada təsvir olunmuş fraqmentlər alman tərcüməsinin bazasında təhlil olunur. Antik dövrdə yaşamış başqa mühəndislərdə olduğu kimi Filonun da işləri itmişdir. Onun 9 kitabından bizə yalnız ikisi və diqər ikisinin isə cüzi bir hissəsi gəlib çatmışdır. “Eisagoge” adlanan ilk kitabında Filon, tətbiqi fizika və texnologiyada lazım olan riyazi biliklər haqqında məlumat verərək, Evklid həndəsəsinə munasibət bildirmiş və teoremlərin isbatı haqqında güclü sübut üsulları
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|