Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
193
Təyin etmə metodikası.
 2-5 mq fenollara malik 
xırdalanmış məhsulun 100-200 q miqdarında çəki nümunəsinə 
10 ml 10%-li sulfat turşusu (H
2
SO
4
), 100 ml distillə olunmuş 
su əlavə edilir və fenollar qaynayaraq doymuş duz hamamında 
buxarla distillə edilir (qovulur). 400 ml distillə olunmuş fenol 
qarışıqlı maye toplanır, oraya 20 q xörək duzu (NaCl), 50 ml 
10%-li xlorid turşusu məhlulu  əlavə edilir, qarışdırılır və üç-
dörd dəfəyə fenollar ayırıcı  qıfda, 75 ml efir əlavə edilərək, 
ayrıcı qıf 50-60 dəfə yaxşıca çalxalayıb etil efiri ilə ekstraksiya 
edilir.  
Üçüncü dəfə ekstraksiyadan sonra qalıqda fenol birləş-
mələri olmamalıdır, çıxarılmanın tamlığı Gibbs reaktivi ilə 
aparılan reaksiyaya əsasən müəyyən edilir. Qalıq məhluldan 1 
ml götürülür, oraya aktiv turşuluğu pH 9,2 olan 0,5 ml fosfat 
bufer məhlulu və bir neçə damcı 2,6 – dixlorxinonxlorimidin 
spirtdə 1,0% məhlulunu və ya 2,6 – dibromxinonxlorimidin 
spirtdə 1,0-li məhlulu əlavə edilir. Fenolların iştirakı şəraitində 
göy rəngə boyanma müşahidə olunur. Fenolların tamamilə 
ayrılmasını 4 aminoantipirinlə reaksiyaya görə  də yoxlamaq 
olar. Bu məqsədlə qalıq məhluldan 1 ml götürür, üzərinə aktiv 
turşuluğu pH 10,5 olan (NH
4
Cl – ammonium xloridin 5%-li 
məhlulu) 1,0 ml bufer məhlulu, K
3
Fe(CN
6
) – nın 8,0%-li məh-
lulundan 1 ml və 4 – aminoantipirinin suda 2,0%-li məh-
lulundan bir neçə damcı əlavə edilir. Fenolların mövcud olduğu 
şəraitdə qırmızı rəng alınır. 
Efir cövhərinə 25 ml 10 % - li xlorid turşusu (HCl) məh-
lulu  əlavə edilir və ayrıcı  qıfda qətiyyətlə çalxalamaqla yu-
yulur. Sonra Sokslet aparatında 50 ml həcmədək qatılaşdırılır 
və ayırıcı  qıfda, hər dəfə 30 ml qələvi məhlulu tökməklə üç-
dörd dəfəyə 5,0%-li natrium-hidroksid (NaOH) məhlulu ilə 
işlənilir. Fenolyatların qələvi məhlullarının ilk porsiyaları bo-
yanmış olur, sonuncu porsiya isə rəngsiz olmalıdır. Natriumun 
fenolyat məhlullarını bir yerə toplayır və damcı-damcı qatı 
xlorid turşusu (HCl) əlavə etməklə, lakmus kağızına görə turş 

---

 
194
reaksiyayadək neytrallaşdırılır. Bu zaman natrium fenolyatlar 
parçalanır. 
İsinmiş  məhsullar ortaq temperaturadək soyudurlar. Fe-
nollar, tam ayrılmasını yuxarıda göstərilən üsullarla yoxla-
yaraq, etil spirti ilə ekstraksiya edilir. Efir cövhərlərini bir yerə 
toplayır və  hər 100 ml cövhərə 5 q olmaqla susuz natrium-
sulfat (Na
2
SO
4
)  əlavə edirlər, susuzlaşması üçün 6 – 8 saat 
ərzində sakit saxlanır, filtri efirlə yumaq sərtilə kağız filtrdən 
filtrlənir. 
Fenolları efirdə məhlulunu 2 – 3 ml-dək qatılaşdırılır və 
bilavasitə xromatoqrafiyadan əvvəl DST (diazotlaşdırılmış 
sulfanil turşusu) ilə birləşdirilir (dəqiq 0,25 və ya 0,5 ml 5,0%-
li NaOH məhlulunda hazırlanmış 2,0%-li DST məhlulu  əlavə 
edilməklə). Diazosulfofenolların qarışığı kalibrləşdirilmiş mik-
ropipetlər vasitəsilə  qələvi məhlulu  şəklində xromatoqrafiya 
kağızına köçürürlər. Bir dəfə ilə kağıza köçürülmüş qarışıqdakı 
fenolların ümumi miqdarı 0,4 – 0,6 mq, ayrı-ayrı fenolların 
miqdarı isə - 5 – 50 mkq civarında olmalıdır. 
Diazotlaşdırma üçün 2 q kimyəvi təmiz sulfanil turşusunu 
30 ml suda həll edir və qarışdırmaqla turşu tam həll olanadək 
bir neçə damcı 10%-li natrium-karbonat (Na
2
CO
3
) məhlulu 
əlavə edilir. Reaktivli qab buz içərisində yerləşdirir, onun 
içərisinə 1 q natrium-nitrat (NaNO
2
)  əlavə edilir və qarışığı 
metilranja görə turş reaksiya alınanadək qatı xlorid turşusu 
(HCl) ilə neytrallaşdırılır. Çökən ağ  rəngli DST çöküntüsünü 
Byuxner qıfında ayırır və tez bir zamanda az miqdarda buzlu 
distillə su ilə yuyulur. Çöküntü iki filtr kağızı arasında sıxılır, 
havada qurudulur və qaranlıq yerdə saxlanılır. DST partlayışa 
təhlükəli olan birləşmədir.  
Sankt-Peterburq kağız fabrikində istehsal edilən və xro-
matoqrafiya üçün istifadə olunan “B” markalı kağız qabaq-
cadan Na
2
CO
3
-la doydurulur, bunun üçün kağızı bir neçə sa-
niyə  ərzində 4,0%-li Na
2
CO
3
  məhluluna yerləşdirilir və sonra 
isə qurudulur. 

---

 
195
Fenolların boyanmış törəmələrinin xromatoqrafik ayrıl-
ması  hərəkət edən həlledicinin alçalan hərəkəti ilə aparılır ki, 
belə  həlledici kimi su ilə doydurulmuş metiletilketon  istifadə 
olunur. Metiletilketonu 1:1 nisbətində su ilə qarışdırılır və bir 
neçə  dəqiqə  güclü çalxalanılır. Mayelərin təbəqələşməsindən 
sonra sulu faza xromatoboksun doydurulması üçün istifadə 
edilir. Məhsuldan ayrılmış fenolların ləkəciklər  şəklində 
azotörəmələr və kimyəvi cəhətdən təmiz “sahid” fenollar 
köçürülmüş kağız zolağı 10-14 saat müddətinə xromatoboksa 
yerləşdirilir. Hərəkətdə olan həlledicinin üçqat buraxılması 
zamanı  və 45-50 sm uzunluqlu kağız zolağından istifadə 
edərkən yaxşı nəticələr alınır. 
Fenolları  “şahidlərlə” müqayisə etməklə diazosulfo-
fenolla-rın ləkələrinin xromatoqramlarda boyanmasına, elyuat-
ların optiki xüsusiyyətlərinə  və qvayakola nisbətən 
f
R  
yerdəyişmə əmsallarına görə identifikasiya edilir.  
Fenolların konsentrasiyası, onların diazotörəmələrinin 
sulu elyuatlarının optik sıxlığına görə hesablanır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
196
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 22. Balığın və “Yağda şprot” konservləri şirəsinin fenol 
tərkibinin (uçucu maddələr fraksiyasının) xromatoqramı 
 
1 – pirokatexin və onun törəmələri; 2 – piroqallolun və onun 
homoloqlarının metil efirləri; 3 – qvayakol; 4 – karbol turşusu;  
5 – m- və o- krezollar; 6 – metilqvayakol; 7 –p- ksilenol;  
8 – m- ksilenol; 9 – β- naftol; 10 – n- krezol; 11 – o- ksilenol;  
12 – 16 – identifikasiyaolunmamış fenollar. 

---