Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
184
 
                  
0
2
0
1
2
1
P
P
D
D







    .   .   .   .   .   .   .   .    (37) 
Beləliklə, maddənin qaynama temperaturu nə qədər aşağı 
olarsa (
0
i
P  böyük olduqca), o xromatoqrafik kolonkada bir o 
qədər zəif tutulur. Əgər maddələrin qaynama temperaturu 
eynidirsə, onda onların hərəkətsiz maye faza ilə qarışıqlı 
təsirinin müxtəlifliyindən istifadə etməklə ayırır, yəni qarşılıqlı 
təsir nə qədər güclüdürsə, aktivlik əmsalı da bir o qədər kiçik, 
tutulma isə böyük olur.  
Hərəkətsiz maye fazalar.
 Kolonkanın selektivliyini 
təmin etmək üçün, hərəkətsiz maye fazanı düzgün seçmək 
lazımdır. Bu faza qarışığın komponentləri üçün yaxşı həlledici 
olmalı  (əgər həllolma azdırsa, komponentlər kolonkadan çox 
tez çıxır), uçucu olmamalıdır (kolonkanın işçi temperaturunda 
buxarlanmamalıdır), kimyəvi cəhətdən inert, yəni təsirsiz, 
özlülüyə malik olmalıdır (əks halda diffuziya prosesi zəif 
sürətlə gedir), daşıyıcı ilə sıx birləşmiş bərabər ölçülü plyonka 
əmələ  gətirməlidir. Verilən nümunənin komponentləri üçün 
hərəkətsiz fazanın ayırma qabiliyyəti maksimum olmalıdır. 
Maye fazaların üç tipi bir-birindən fərqləndirilir: 
a) qeyri- polyar (doymuş karbohidrogenlər və s.); 
b) az – polyar (mürəkkəb efirlər, nitrillər və s.); 
c) polyar (poliqlikollar, hidroksilaminlər və s.). 
Hərəkətsiz maye fazanın xassələrini və ayrılan 
maddələrin təbiətini bilməklə (məsələn sinfi, quruluşu), verilən 
qarışığın ayrılması üçün daha münasib selektiv maye faza 
seçmək olar. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, əgər stasionar 
fazanın polyarlığı ilə analiz olunan maddə nümunəsinin polyar-
lığı yaxındırsa, onda komponentlərin tutulma müddəti analiz 
üçün münasib olacaq. Yaxın polyarlığa malik həllolan mad-
dələr üçün elyurəolunma sırası, adətən, qaynama temperaturu 
ilə  əlaqəlidir.  Əgər temperaturlar fərqi kifayət qədər yük-
səkdirsə, tam ayrılma mümkündür. Yaxın qaynamaya malik 

---

 
185
müxtəlif polyarlıqlı maddələrin ayrılması üçün stasionar 
fazadan istifadə olunur. Bu faza dipol-dipol qarşılıqlı təsir nəti-
cəsində bir və ya bir neçə komponenti selektiv tutub saxlayır. 
Maye fazanın polyarlığının artması ilə polyar birləşmələrin 
tutulma müddəti artır. 
Maye fazanı  bərkdaşıyıcıya bərabər daxil etmək üçün  
tezuçucu həlledici ilə, məsələn, efirlə qarışdırılır. Bu məhlula 
bərkdaşıyıcı əlavə edilir. Qarışıq qızdırılır, həlledici buxarlanır, 
maye faza isə daşıyıcıda qalır. Bu yolla hərəkətsiz maye 
fazanın daxil edildiyi quru daşıyıcı ilə kolonka doldurulur, 
boşluqların  əmələ  gəlməsinin qarşısı alınır. Bərabər qablaş-
dırma üçün kolonkadan qaz axını buraxılır və eyni vaxtda ko-
lonkanı yaxşı dolmaq üçün döyəcləyirlər. Sonra isə detektora 
birləşdirilənə  qədər o, istifadə ediləcəyi nəzərdə tutulan 
temperaturdan 50
0
C yüksək temperatura qədər qızdırılır. Bu 
halda maye fazada itki ola bilər, lakin bu zaman kolonka stabil 
iş rejiminə keçir. 
Hərəkətsiz maye fazaların daşıyıcıları.
  Hərəkətsiz 
maye fazanı bircins, nazik plyonka şəklində dispersiya etmək 
üçün bərkdaşıyıcılar mexaniki möhkəm,  ən az xüsusi səthə 
malik olmalı (m
2
/q), hissəciklərin ölçüsü eyni və kiçik, həm-
çinin, bərk və qaz fazaların ayrıcı səthində adsorbsiyanın mini-
mum olması üçün kifayət qədər inert olmalıdır.  Ən az ad-
sorbsiya silanizəedilmiş xromosorbdan, şüşə  dənəciklərindən 
və flüoropakdan olan daşıyıcılarda müşahidə edilir. Bundan 
əlavə, bərkdaşıyıcılar temperaturun artmasına reaksiya vermə-
məlidirlər və maye faza ilə asanlıqla islanmalıdır. Qaz xro-
matoqrafiyasında bərkdaşıyıcı xelatları kimi ən çox silani-
zəolunmuş  ağ diatomit daşıyıcılar-diatomit mineralı  və ya 
kizelqur istifadə olunur. Diatomit tərkibində su, silisium-
dioksid olan mikroamorfdur. Belə daşıyıcılara xromosorb W, 
qazoxrom Q, xromaton N və s. aid edilir. Bunlardan başqa şüşə 
kürəciklər və teflondan da istifadə edilir. 

---

 
186
Kimyəvi əlaqələnmiş fazalar.
 Çox vaxt “maye faza” ilə 
kovalent rabitəli, modifikasiyaolunmuş daşıyıcılardan istifadə 
edilir. Bu zaman stasionar maye faza, hətta kolonkanın yüksək 
temperaturunda belə  səthdə möhkəm saxlanılır. Məsələn, dia-
tomit daşıyıcısı müəyyən polyarlığa malik uzun zəncirli əvəz-
edicisi olan xlorsilanla emal edilir. Kimyəvi əlaqəli hərəkətsiz 
maye faza daha effektlidir. 
 
3.4. Qaz-bərk xromatoqrafiya
 
 
Qaz-bərk (qaz-adsorbsiya) xromatoqrafiya (QAX) meto-
dunun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, burada hərəkətsiz faza 
rolunu yüksək xüsusi səthə malik (10 – 1000 m
2
q
-1
) adsorbent 
oynayır, maddənin hərəkətli və  hərəkətsiz fazalar arasında 
paylanması adsorbsiya prosesi ilə əlaqədardır. 
Qaz fazadan molekulların adsorbsiyası, yəni onların bərk 
və qazabənzər fazaların ayrılma sərhəddində qatılaşdırılması 
elektrostatik təbiətə malik olan molekullararası qarşılıqlı  təsir 
nəticəsində (dispersion, oriyentasiyon, induksion) baş verir. 
Hidrogen rabitəsinin  əmələ  gəlmə ehtimalı da var. Bu tip 
qarşılıqlı  təsir nəticəsində temperaturun artması ilə tutulma 
həcmi kifayət qədər azalır. Qaz-bərk xromatoqrafiyada maddə-
lərin selektiv ayrılması kompleks əmələgəlmədən çox az 
hallarda istifadə edilir. 
Analitik praktika üçün səthdə adsorbsiyaolunan maddə 
miqdarının (C
s
) bu maddənin qaz fazasındakı qatılığı (C
m
) ilə 
mütənasib olması vacibdir: 
 
                       
m
s
KC
C

    .   .   .   .   .                      (38) 
 
yəni, paylanma adsorbsiyanın xətti izoterminə uyğun olaraq 
baş versin (K – sabit kəmiyyətdir). Bu halda hər bir komponent 
onun qatılığından asılı olmayaraq, kolonka boyu sabit sürətlə 
qarışacaq. Maddələrin ayrılması onların müxtəlif sürətlə 

---