Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
181
Çıxılma metodunun praktiki olaraq reallaşdırılması qaz 
xromatoqrafı sisteminə sorbentli reaktorun daxil edilməsi ilə 
həyata keçirilir. Reaktorun səthinə müəyyən sinif üzvi birləş-
mələrə selektiv reaksiya əks etdirən maddə çəkilir. Adətən bu, 
15 sm uzunluq və 6 mm daxili diametrə malik paslanmayan po-
laddan hazırlanmış borucuq şəklində  təsəvvür edilir. Kompo-
nentlərin çıxılmasını, paralel qoşulmuş iki kolonkadan istifadə 
edən zaman həyata keçrmək daha əlverişli olur, belə ki, bu ko-
lonkalardan birinin sonluğunda reaktor yerləşdirilir (şəkil 21). 
Çıxılma reaktorlarının geniş tətbiq edilməsinə maneə olan 
əsas səbəblərdən biri belə reaktorların bu reaktorla çıxmayan 
komponentlərə təsirinin, eləcə də molekulda digər qonşu funk-
sional qrupların rolunu kifayət edəcək səviyyədə öyrənilməmə-
sidir. 
Qida məhsullarının aromatının tərkibində normal karbo-
hidrogenlərə olduqca təsadüfən rast gəlinir, buna görə  də bu 
kitabda adı  çəkilən sinif komponentlərin çıxılma metodları 
kifayət qədər geniş  şəkildə  şərh edilmir. Lakin, qeyd etmək 
lazımdır ki, bu birləşmələr və olefinlər mürəkkəb qatışıqlardan 
5 A molekulyar ələyi vasitəsilə yaxşı kənarlaşdırılır. 
Birinci və ikinci spirtlər bərkdaşıyıcı səthinə çəkilmiş bor 
turşusu ilə selektiv olaraq tutulub saxlanılır. Bir çəki hissə bor 
turşusu və iyirmi çəki hissə ABZ – anakormunda və ya da 
digər oxşar daşıyıcıda iyirmi hissə 5%-li karbovaks – 20 M 
qarışığı digərlərindən daha tez-tez istifadə olunur. Müəyyən 
olunmuşdur ki, çıxılma dərəcəsi 75-200
0
C diapazonda tempe-
raturdan və  sınaq nümunəsinin 0,6 – 
6
10
300


 q hədlərində 
ölçüsündən asılı olmur. 
Şaxələnməmiş karbon turşularını bir çəki hissə sink oksid 
tozu və on çəki hissə fosfor turşusu qarışığından hazırlanan 
doldurucuya malik mikroreaktorda tutub saxlamaq məsləhət 
görülür. Bu reaktorda α-vəziyyətlərində  əvəzedicilərə malik 
turşulardan başqa yerdə qalan bütün karbon turşuları tamamilə 
çıxarılır. Bu reaktor eləcə  də 50% spirtləri və 20% fenolları 

---

 
182
çıxarmağa qadirdir. Bu metod qatılaşdırılmış süd ekstraktla-
rından yağ turşularını ayırarkən tətbiq edilmişdir. 
Bir çox qida məhsullarının ətrinin formalaşmasında əhə-
miyyətli rol oynayan aldehidlər, ketonlar və epoksidləri 
miqdarca müxtəlif reaktorlardan istifadə edilməklə  çıxarmaq 
olar. Spirtlər və epoksidlərin qarışığından aldehidləri və 
ketonları çıxarmaq üçün 6,0%-li karbovaks – 1000 və diatomit 
kərpicdən ibarət hərəkətsiz fazadan istifadə olunur ki, bu 
fazaya da qabaqcadan hidroksilamin-xlorid və 6,0%-li natrium-
hidroksid (NaOH) məhlulu hopdurulur. Aldehidlər və ketonlar 
oksimlərə çevrilərək, hərəkətsiz faza tərəfindən tutulur, bu 
zaman spirtlər və epoksidlər kimi hərəkətsiz faza ilə qarşılıqlı 
əlaqəyə girmir. 
Aldehidlərə  və ketonlara qarşı selektiv reagent kimi o – 
dianizidin və benzidindən istifadə olunmuşdur. Həm də, daşı-
yıcı səthinə çəkilmiş o-dianizidin çoxlu sayda olduqca müxtəlif 
aldehidlər qarışığından miqdarca tutub saxlamağa imkan ver-
mişdir. O-dianizidin buxarlarının ayrılmasının vaxtında qar-
şısını almaq üçün 1,3 sm uzunluqlu kolonkanın sonluğu amin-
siz daşıyıcı ilə doldurulmuşdur. Bu reaktor tsikloheksanondan 
başqa heç bir ketonu çıxarmamışdır. 
100-175
0
C temperaturda P-xromosorbunda 20% benzi-
dindən ibarət olan doldurucuya malik 15 sm diametrli dövrəşə-
killi reaktor aldehidləri, əksər ketonları və epoksidləri effektiv 
tutub saxlayır. Epoksidlər xromosorbda 5,0%-li fosfat turşusu 
ilə  də  çıxarıla bilər, lakin bu reagentin istifadəsi benzil efir-
lərinin və  bəzi aldehidlərinin çıxarılma mümkünlüyünü də 
istisna etmir. 
Qaz-maye xromatoqrafiya (QMX) üsulu qida məhsul-
larının tədqiq edilməsində olduqca geniş yayılmışdır. Bu üsu-
lun digər fiziki-kimyəvi analiz üsulları ilə birlikdə tətbiq edil-
məsi, daha effektli və daha dəqiq nəticələrin  əldə olunmasını 
şərtləndirir. Belə ki, qaynama temperaturunun geniş diapazo-
nunda mürəkkəb təbii birləşmələr kompleksinin ayrılmasında 

---

 
183
nazik təbəqəli xromatoqrafiya üsulu ilə qaz-maye xroma-
toqrafiyası üsulunun kombinasiyaedilmiş  şəkildə  tətbiq 
olunması yaxşı nəticələrin əldə edilməsinə səbəb olmuşdur. 
 
3.3. Qaz-maye xromatoqrafiyası 
 
Analitik praktikada ən çox qaz-maye xromatoqrafiya 
(QMX) metodu istifadə olunur. Bu hərəkətsiz maye fazaların 
son dərəcə müxtəlifliyi ilə  əlaqədardır. Bu da, öz növbəsində, 
verilən analiz üçün selektiv fazanın seçilməsini asanlaşdırır. 
Qatılığın daha geniş intervalında paylanma izotermlərinin 
xəttiliyi böyük nümunələrlə işləməyə imkan verir. 
Komponentlərin daşıyıcı  və  hərəkətsiz maye faza ara-
sında paylanma mexanizmi onların maye fazada həll olmasına 
əsaslanır. Selektivlik iki amildən asılıdır: 
1) təyin edilən maddənin buxar elastikliyindən; 
2) təyin edilən maddənin maye fazadakı aktivlik əm-
salından. 
Raul qanununa görə:  həllolma zamanı  məhlul üzərində 
maddənin buxar elastikliyi (P
i
) verilən temperaturda onun ak-
tivlik  əmsalı  (

), məhluldakı molyar hissə (N
i
) və  təmiz mad-
dənin buxar təzyiqi (
0
i
P )  ilə düz mütənasibdir: 
 
                   
0
i
i
i
P
N
P




   .   .   .   .   .   .                (35) 
 
Belə ki, tarazlıqlı buxar fazada i – saylı komponentin 
qatılığı onun parsial təzyiqi ilə müəyyən olunur, qəbul etmək 
olar ki, P
i
 ̴ C
m
, N
i
 
̴̴ C
s
. Onda belə yazmaq olar: 
 
                  
0
1
i
i
i
m
s
P
P
N
C
C
D





    .   .   .   .   .   .     (36) 
 
selektivlik əmsalı isə 

---