Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
77
 
 
 
 
sam, cəlmisəm, durmusam, cörmüsəm, satmısıx, cəlmi-
six, durmusux, cörmüsüx
1
.  
Müasir qaqauz ədəbi dilində qeyri-müəyyən keç-
miş zamanın ikinci şəxs tək və cəminin ifadəsində belə 
bir cəhətlə qarşılaşırıq. İlk növbədə qeyd edək ki, bu za-
man forması fel kökünə  -mış  və müvafiq şəxs son-
luqlarının artırılması ilə düzəlir. Digər türk dillərindən 
fərqli olaraq qaqauz ədəbi dilində bu zamanın təsrifi za-
manı II şəxsin təkində  -sın, -sin, -sun, -sün deyil, -ın,     
-in, -un, -ün, II şəxsin cəmində isə -sınız, -siniz, -sunuz, 
-sünüz deyil, -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz şəxs sonluğundan 
istifadə olunur: 
tək    
I ş.   gelmişim     oturmuşum 
 
        II ş.   gelmişin      oturmuşun 
       III ş.   gelmiş         oturmuş 
cəm  
I ş.   gelmişik      oturmuşuk 
        II ş.   gelmişiniz   oturmuşunuz 
       III ş.  gelmişlär     oturmuşlar 
Göründüyü kimi, fel təsrif olunarkən ikinci şəxsin 
tək və cəmində şəxs sonluğundakı s düşür; məs.:Pek se-
vinerim, ani bulmuşun kendinä eni işçi; Ax, sän taa 
bişey annamamışın! –yaptı Vera kendi üzündä; Kocası 
biraz içer, deer, ama Qalya almış onu elä, yaşээrlar... 
sora andık seni, soru näbarmışın; -Sordu, näbarmışın 
sen; -İslä yapmışın.Ya bak, yoktu umudum, ani sän bölä 
patretlär yapasın! –yapılmaksız  şaştı Vera(D.Kara Ço-
                                                 
1
 Rüstəmov R.Ə. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində fel. Bakı,1965, 
s. 202.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
78
 
 
 
 
ban); –Var mı sizdä akıl, işittim kansamol girmişiniz? 
(N.Baboglu). 
       Kaplunbua, kaplunbua  
       Nereyi yollanmışın? 
       Ne iyersin acaba? 
       Taş gibi kalmışın. 
                                 (G.Karanfil) 
 Qaqauz dilində ikinci şəxsin tək və cəmində haq-
qında danışdığımız şəxs sonluqları ilə əlaqədar müşahi-
də olunan vəziyyət müasir türk dilində  də özünü gös-
tərir. Lakin qaqauz dilindən fərqli olaraq -ın,  -in,  -un,    
-ün və -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz şəxs sonluqları türk ədə-
bi dilində deyil, danışıq dilində  və dialektlərdə müşa-
hidə olunur. Danışıq dilində hər iki şəkilçi variantından 
istifadə olunur; məs.: 
gitmişsin-gitmişin              gitmişsiniz-gitmişiniz         
bakmışsın-bakmışın           bakmışsınız-bakmışınız 
söylemişsin-söylemişin      söylemişsiniz-söylemişiniz
       
Ədəbi dildə ikinci şəxsin təkində  -sın,-sin,-sun,      
-sün, ikinci şəxsin cəmində -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz 
formalarının işlənməsinə baxmayaraq türk yazıçısı Na-
zim Hikmətin əsərlərində -sın, -sin, -sun, -sün deyil, -ın, 
-in, -un, -ün variantına kifayət qədər rast gəlindiyini 
müşahidə edirik; məs.:Şahende –Sen de gülmemişin bu 
dünyada, Fatma hanımcığım...(oğluna seslenir) Hasan... 
Uzaklara gitme; Fatma -...Vah yavrum, vah canım za-
yıflamışın; Reis –İlk defa görüp görmediğini sormu-
yorum (zabit katibinin uzattığı vekaletnameyi alır). Bak 
burda vekaletnamen. Bu da mührün. Demek beyi avukat 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
79
 
 
 
 
tutmuşun.  İstediğin kadar avukat tutarsın, buna kimse 
karışmaz; İsmail -Vay bizimkinin kitabını almışın; Beh-
zad–Ah oğul... Yine kan tepeme çıktı...Senin gibi nak-
kaş.. Hünerini bunca yıldır unutmamışın da (N.Hikmet). 
Müasir Azərbaycan  ədəbi dilində  -mış
4 
şəkilçili 
keçmiş(nəqli keçmiş) zaman forması ikinci şəxsin tə-
kində  -san
2
,  cəmində  -sınız
4
  şəxs  şəkilçiləri ilə  işlənsə 
də, Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və şivələrin-
də II şəxsin təkində -an
2 
, cəmində -ınız
4
 şəxs şəkilçiləri 
ilə də işləndiyinə rast gəlirik; məs.:getmişən, yazmışan, 
bilmişiniz, qalmışınız və s.  
II şəxsin təkində -an, -ən şəxs şəkilçisinin işlədil-
məsi daha çox Cənubi Azərbaycan dialektlərinə aiddir
1
. 
Cənubi Azərbaycanın Zəncan dialektində -mış şəkilçisi 
II şəxsdə də özünü göstərir;məs.:almışan, gəlmişən
2
. 
Ş.Xəlilov XV əsr Azərbaycan yazılı abidəsi olan 
“Əsrarnamə”nin dilində keçmiş zaman formalarından 
bəhs edərkən abidənin dilində  nəqli keçmiş zamanın 
morfoloji  əlamətlərindən olan -mış  şəkilçisinə ikinci 
şəxsin cəmində rastlanmadığını  və ümumiyyətlə Azər-
baycan yazılı abidələrinin dilində az işləndiyini yazır
3
. 
                                                 
1
Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və şivələri.I cild,Bakı,1967,s. 114.  
2
Vəliyev A.H.Azərbaycan dialektologiyası(keçid  şivələrin morfologiyası 
və sintaksisi). Bakı,  1975, s. 213.  
3
Халилов Ш.Х.Язык азербайджанского письменного памятника XVв. 
«Асрарнаме».(морфологические особенности).АКД,Баку,1974,с. 42.  

---