Microsoft Word Rehim m son doc

 
67
ədiblərinin də marksizmə meylinə səbəb olmuşdur. Bur çox qərb ədəbiy-
yatçıları marksizmi freydizmə zidd görmür və onları birləşdirirdilər. 
Marksist  ədəbiyyatşünaslığın nəzəriyyəsi ilə onun SSRİ-də  tətbiqi 
arasında böyük məsafə və fərqlər vardır. İfrat inqilabçı olan V.Lenin ədəbi 
yaradıcılığı jurnalist fəaliyyəti ilə eyniləşdirərək  ədəbiyyatı partiyanın 
inqilab etmək işinin tərkib hissəsi adlandırdı. Şəxsiyyətə pərəstişin tənqid 
olunduğu 50-ci illərin ortalarına qədər bu vulqar görüşlər ədəbi təcrübədə 
üstünlük təşkil edirdi. Nəticədə SSRİ-də aparılan  ədəbi siyasət marksiz-
min  ədəbiyyat haqqında fundamental prinsiplərinə zidd və eybəcər bir 
çəkil aldı. Məsələn, ədəbiyyatdan sovet rejiminin üstünlüklərini göstərmə-
yi tələb etmək bunlardan başlıcası idi. Bu tələb də ədəbi yaradıcılığın fərdi 
təbiətini zorlayırdı. Bu prinsiplərin məcburi surətdə  tətbiq edilməsi sovet 
yazıcılarının yaradıcılıq azadlığını kobud şəkildə  məhdudlaşdırırdı. Partiyalı 
ədəbiyyat təliminə müqavimət göstərənlərə qarşı siyasi repressiyalar tətbiq 
olunurdu. Yaradıcı adamlara qarşı 1937-ci il repressiyaları marksist nəzəriy-
yəni ləkələdi, o, bəşər yaddaşında görünməmiş vəhşilik nümunəsi kimi qaldı. 
N.S.Xruşşov reformalarından sonra SSRİ-də marksist nəzəriyyənin 
vulqar dövrü bitdi. Yeni alim nəsilləri üçün ədəbiyyatın inqilabiliyi, yara-
dıcılığın ideyalılığı  və partiyalılığı haqda ehkamlar əhəmiyyətini itirdi. 
Lakin sosioloji təhlil hakim olaraq qaldı. Bu marksizmin ədəbi hadisələrin 
ictimai-iqtisadi  şərtlərlə birbaşa bağlılığı haqda köklü nəzəri müddəasın-
dan doğurdu. 
1960-cı illərdə SSRİ-də strukturalist və formalist sayılan cərəyanla-
ra liberal münasibət yarandı. Marksizm bəşərin topladığı biliklərin yekunu 
adlandırıldı və müxtəlif məktəblərdə olan sağlam, düzgün, materialist tari-
xilik prinsipinə uyğun cəhətlər mənimsənildi və akademik elmilik bərqə-
rar oldu. 1970-1980-ci illərin ədəbiyyat nəzəriyyələrində proletkultçuluq-
dan və inqilabçılıq psixologiyasından heç bir əlamət qalmamışdı. Lakin bu 
nəzəriyyədə idi. Real ədəbi siyasətdə, SSRİ Yazıcılar İttifaqının və onun 
milli filiallarının idarə olunmasında vəziyyət az dəyişdi. Marksist nəzəriy-
yə yazıçıdan həmişə cəmiyyətə və onun maraqlarına xidmət tələb edir və 
yaradıcılıq azadlığını məhdudlaşdırırdı. İnsanların şəxsi həyatı və rəyləri-
nə ədəbiyyatda və nəzəriyyədə yer yox idi. Əslində bu birpartiyalı mark-
sist rejimləri qorumaq yolu idi. Mətbuatda və yaradıcı ziyalılar arasında 
monopoliya yaratmadan birpartiyalı dövlətdə sabitlik mümkün deyildir.  
Marksizm hər cür ədəbi hadisələrin sosial, tarixi, sinfi, iqtisadi 
köklərini və  şərtlərini tarixi şəkildə izah etmək prinsipini irəli sürməklə 
vaxtı ilə Rusiya imperiyasında yaşamış xalqlarda müasir ədəbiyyat 
elminin təşəkkülünə qiymətli və  məhsuldar təsir göstərmişdir.  Əlbəttə, 
marksist  ədəbiyyatşünaslıq sosioloji məktəbin bir forması idi, yəqin  ən 

---

 
68
yüksək forması idi. Lakin ədəbiyyat haqda elmin hər hansı elmi metodo-
logiyaya əsaslanması ədəbi şərhin daha yüksək tarixi şəkli idi və bir çox 
xalqda müasir elmi məktəblərin formalaşması ilə nəticələnmişdir.  
Müasir Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığı da onlardan biridir. Məsə-
lən, Firudin bəy Köçərlinin ədəbiyyat tarixi şərq təzkirə ənənəsinin dava-
mı idi. Lakin onunla təxminən eyni dövrdə yaşayan Əli Nazim, Mustafa 
Quliyev kimi təhlilçilər müasir ədəbiyyatşünaslıq məktəbini təmsil edirdi-
lər. Bu, Azərbaycanda marksist nəzəriyyənin yayılmasının bəhrəsi idi, biz-
də ədəbiyyatşünaslıq fikrinin müasir dünya elmi prosesinə qoşulması idi. 
 
 
1.7.6. Psixoloji məktəb 
 
XIX  əsrin sonlarında sosioloji yönlü ədəbiyyatşünaslıq məktəblə-
rinin böhranı müşahidə olunmağa başlayır:  mədəni-tarixi  və  bioqrafik 
məktəblərin təhlil üsulları dövrün qabaqcıl alimlərinə məhdud görünməyə 
başlayır. Psixoloji elmlərin inkişafı ədəbi əsəri yazmaqda və qavramaqda 
fərdi, şəxsi yaşantıların əsas rolunu üzə çıxardı. Alman dilçisi, psixoloqu, 
folklorçusu Vilhelm Vunt (1832-1920) ədəbiyyatın mənşəyini izah etmək 
üçün fundamental əhəmiyyəti olan “Mif və din”, “Sənətin əsası”, “Fanta-
ziya incəsənətin əsası kimi
3
 əsərlərində yaradıcılığı və incəsənətin qavran-
ması proseslərini  şəxsi psixi proseslər kimi izah etməyə çalışdı. Eyni 
vaxtda, rus alimi, Xarkov universitetinin professoru olmuş dilçi, psixoloq, 
folklorçu və filosof Aleksandr Potebnya (1835-1891) da ədəbiyyat nəzə-
riyyəsində psixoloji məktəbin  əsası olmuş “Fikir və dil” (1862), “Ədəbi 
yaradıcılıq nəzəriyyəsinə dair mülahizələrdən”, “Slavyan xalq yaradıcılı-
ğında bəzi simvollar haqqında”
4
 kimi əsərlərində Rusiyada psixoloji mək-
təbin əsaslarını qoydu. 
Psixoloji məktəb nəzəriyyənin sonrakı inkişafı üçün köklü əhəmiy-
yət daşıyam bir cəhətə diqqət yönəltdi: qarşı tərəfin nitqini dinləyib qavra-
maq psixi proses kimi nağıla qulaq asmaqdan və ya nağılı, mifi oxumaq-
dan heç nə ilə fərqlənmir. Deməli, şifahi danışığı dinləmək, mifi dinləmək 
və şeiri dinləmək kökləri etibarı ilə eyni, oxşar proseslərdir. Bu oxşarlığın 
kökündə isə o zaman az öyrənilmiş dilin psixologiyası durur. Beləliklə 
                                                 
3
 Rus nəşrləri: Вунт В., Миф и религия, СПБ, 1913, Основы искусства, СПБ, 1910: 
Фантазия как основа искусства, М., 1914. 
4
 Потебня А.А., Мысль и язык, Харков,1926: Из лекций по теории словености, 
Харков, 1930,: О некоторых символах в славянской народной поэзии, Харков,1914. 

---