Misir S
əfərov
90
daxil
olan sözl
ər arasında incə məna çalarlarını duymaq
v
ə onlardan üslubi məqamına uyğun olaraq yerli-yerində
istifad
ə etmək yazıçıdan böyük məharət tələb edir.
1988
Az
ərbaycan dili məsələləri
91
TERMİN VƏ BƏDİİ DİL
Terminl
ər digər söz qrupları kimi, dilin lüğət tərki-
bind
ə mühüm yer tutur. Yazıçılar müxtəlif mövzulu
əsərləri qələmə alarkən haqqında danışdıqları məsələ ilə
əlaqədar həmin sahəyə aid terminlərdən istifadə edirlər.
Xalq yazıçısı Ə.Əbülhəsən “Dostluq qalası” romanında
müxt
əlif sahə terminləri ilə yanaşı, əsərin mövzusundan
asılı olaraq hərbi terminlərdən daha çox istifadə etmişdir.
“Dostluq qalası” romanında işlənən hərbi termin və termin
s
əciyyəli sözlər realizm yaradan bədii-üslubi vasitə kimi
özünü göst
ərir. Yazıçı elmi üslub üçün xammal hesab
edil
ən və müəyyən mənada çətin başa düşülən hərbi
terminl
əri əsərdə elə məharətlə işlətmişdir ki, romanın
dilind
ə heç bir ağırlıq, fikir dolaşığı əmələ gəlməmişdir.
S
ənətkar tərəfindən məharətlə işlədilən
hərbi terminlərin
m
ənasını oxucu çətinlik çəkmədən başa düşür. Məsələn:
On günd
ən çox idi ki, o snayperlik kursunu qurtarıb rotaya
g
əlmişdi. Bu günlərdə Lidiya batalyon, sonra hissə,
diviziya, daha sonra snayper v
ə cəbhə komsomolçularının
konfranslarında iştirak etmişdi: Top atəşindən yeni üsulla
istifad
ə etmək haqqında rotalarda,
batareyalarda təlimat
müşavirələri çağırılması haqqında batalyon, batareya və
rota komandirl
ərinə tapşırıq verildikdən sonra müşavirə
qurtardı. Nümunələrdə verilmiş hərbi terminlər əsrin
realizmini artırmış, təsvir olunan hadisənin oxucuya hər-
t
ərəfli çatdırılmasına xidmət etmişdir. Digər tərəfdən, bu
Misir S
əfərov
92
sözl
ər (hərbi terminlər) mətndə yerli-yerində işləndiyi
üçün
əsərin dilində ağırlıq yaranmamışdır.
C
əbhə şəraitini, döyüş gedən
yerləri olduğu kimi,
t
əsvir etmək, həmin sahəni oxucuya hərtərəfli göstərmək
üçün yazıçı hərbi terminlərdən məharətlə istifadə etmişdir.
Bu zaman yazıçı hərbi terminlər vasitəsilə döyüş gedən
yerin, bir növ, söz il
ə şəklini çəkmişdir. Bunu aydın
görm
ək üçün aşağıdakı parçaya diqqət edək: İndi düşmən
m
ərmilərinin və minalarının açdığı çuxurlar addımbaşı
qarşıya çıxırdı. Vurulub, yanmış, qaralmış tanklar,
maşınlar, iri toplar köpmüş qara heyvərələr tək qar içində
havadan asılıb qalan kimi görünürdü. Külək tutmayan,
qarın yaxşı oturmadığı hər qarış yerdə donmuş qanlı əsgi-
üskü, d
əlmə-deşik, əleyhqaz, dəbilqə, tüfəng qırığı,
parçalanmış pulem-yot təkəri, top lülələri, minasaçan
borular, boş gilizlər və düşmən meyitləri
tez-tez gözə
d
əyirdi.
“Dostluq qalası” romanının dilində işlənmiş hərbi
terminl
ər quruluşca maraqlı xüsusiyyətlərə malikdir. Belə
ki,
əsərin dilində sadə, düzəltmə və mürəkkəb hərbi
terminl
ər işlənmişdir. Yaızıçı terminlərdən istifadə edər-
k
ən forma dalınca qaçmamış, təsvir
olunan hadisə ilə
əlaqədar olaraq, müxtəlif quruluşlu terminlərdən istifadə
etmişdir. Kapitan Çernışevski rotanın bəzi əsgərlərini
K
əyana təqdim etmək fikrilə yan-yörəsinə göz yetirib,
adbaad bir neç
ə əsgəri səslədi; Beləcə o, bir soldatı da
süngül
ədiyi vaxt necə oldusa, süngünü çəkib düşmənin
qabırğası arasından çıxara bilmədi. Semenovdakı “topun”
birini topçular partlatmışdı; Rabitəçi qayıdıb pulemyot-
çuların vurulduğunu xəbər
verdiyi vaxt, artıq düşmən
vzvodun gizl
əndiyi yerin bərabərinə yetişmişdi; Çernışev
Az
ərbaycan dili məsələləri
93
döyüşçülərə işarə verdi; O isə batalyon komandirindən
xahiş etməyə gəlmişdi.
Nümun
ələrə verilmiş kapitan, rota, əsgər, soldat,
süngü, düşmən sözləri quruluşca sadə, topçu, pulemyotçu,
rabit
əçi, döyüşçü sözləri düzəltmə,
batalyon komandiri
birl
əşməsi isə mürəkkəbdir.
Bura q
ədər verdiyimiz nümunələr göstərir ki,
Ə.Əbülhəsənin “Dostluq qalası” romanının dilində hərbi
terminl
ər mühüm yer tutur. Yazıçı üslubi məqsədindən
asılı olaraq hərbi terminlərdən sənətkarlıqla istifadə
etmişdir. Mənası çətin başa düşülən, “quru söz” hesab
edil
ən terminləri yazıçı mətn daxilində sənətkarlıqla
işlətmişdir. Nəticədə əsərin dilində quruluq yaranmamış,
elmi üslub üçün xarakterik olan termin b
ədii üslubda da
yeni ekspressiv-emosional mahiyy
ət kəsb etmişdir.
1988