MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
- Misir S əfərov 88 ƏDƏBİ DİLDƏ SİNONİMLƏRİN ÜSLUBİ ROLU
Misir S əfərov 86 sonra g ələnlərin yoluna əbədi işıq salması və s. əsərin və baş qəhrəmanın məhz bu şəkildə adlandırılmasında mühüm rol oynamış, əsərin qəhrəmanının adı ilə adlan- dırılmasına əsas vermişdir. El ə əsərlər var ki, onların adları altında cəmiyyətin mü əyyən bir təbəqəsi, geniş insan kütləsi əks olunur. C.M əmmədquluzadənin “Ölülər” əsəri məhz belələrin- d əndir. Yazıçı bu əsəri başqa bir adla, deyək ki, “Şeyx N əsrullah” da adlandıra bilərdi. Lakin bizə elə gəlir ki, onda əsərin adı və ideyası bu qədər qabarıq əks olunmazdı. Çünki burada yazıçının məqsədi təkcə Şeyx Nəsrullahın eyb əcərliklərini deyil, “Ölülər” aləmini – hacılar, kərbəla- yılar, məşədilər, sadəlövh qadınlar, yerli ruhanilər, məz- lum k əndlilər və s. geniş əhatəli təbəqənin iç üzünü açıb göst ərməkdir. Bu mənada “Ölülər” adı yazıçının uğurlu tapıntısı idi. Bu söz əsərin ümumi ideyasını yığcam şəkildə oxucuya çatdırır. B ədii yaradıcılıq prosesində elə hal olur ki, müəllif yazdığı əsəri sağlığında nəşr etdirə bilmir. Sənətkarın ölümünd ən sonra əsər çap olunur və bu zaman bəzən əsərin adı dəyişdirilir, yəni əsər müəllifin adlandırdığı kimi yox, başqa adla nəşr olunur. C.Cabbarlı “Pravda” q əzeti üçün rus dilində “Bakı” adlı oçerk yazır, lakin q əzetə göndərə bilmir. Yazıçının vəfatından sonra hekayə görk əmli alimimiz M.Arif tərəfindən Azərbaycan dilinə t ərcümə edilir və “Kommunist” qəzetində 4 yanvar 1935- ci il nömr əsində “Firuzə” adı ilə çap olunur. Bundan sonra hekay ə “Firuzə” adı ilə yazıçının seçilmiş əsərlərinə daxil edilir. B ədii əsərlərin tədrisi zamanı bu məsələlərin də, yeri g əldikcə, müəllim tərəfindən izah edilməsini məqsədə- Az ərbaycan dili məsələləri 87 müvafiq hesab edirik. Çünki şagirdlər öyrəndikləri bədii əsərlərlə ilk tanışlığa onun adından başlayırlar. Bununla əlaqədar olaraq, müəllim həm də izah etməlidir ki, yazıçı v ə şairlərin uğurlu seçdiyi bədii əsər adı dilin lüğət t ərkibinin zənginləşməsinə, dildə yeni söz və ifadələrin yaranmasına da ciddi kömək edir. 1988 Misir S əfərov 88 ƏDƏBİ DİLDƏ SİNONİMLƏRİN ÜSLUBİ ROLU Sinoniml ər bədii əsərin dilində ifadəlilik, obrazlılıq yaratmaqda mühüm üslubi rola malikdir. H əyat həqi- q ətlərini olduğu kimi, obrazlı və canlı vermək üçün sinonimika ən qüvvətli bədii ifadə vasitəsidir. Xalq yazıçısı Ə.Əbülhəsən “Dostluq qalası” romanında sino- niml ərin üslubi rolundan məharətlə istifadə etmiş, dilimizin bu z əngin xəzinəsindən daim qidalanmışdır. Yazıçı dilin lüğət tərkibində olan sinonimləri sadəcə olaraq götürüb işlətməmiş, hər bir sinonimi, ifadə edəcəyi m ənanı nəzərə alaraq təhkiyə və ya obraz nitqinə daxil etmişdir. Bədii dil üzərində aparılan bu cür yaradıcılıq əməliyyatı yazıçıdan böyük zəhmət, müşahidə qabiliyyəti t ələb edir. “Dostluq qalası” romanı müxtəlif xarakterli surət- l ərlə zəngindir. Yazıçı bu surətlərin nitqini fərqlən-dirmək üçün sinoniml ərdən məharətlə istifadə etmişdir. İçkiyə alud ə olan, pozğun, əxlaqsız, vətən xaini Cumanın dilində “vurmaq”, başqa bir surətlə əlaqədar isə eyni mənanı verən “içm ək” sözü seçilmişdir: “Burada bir dostumu göz- l əyirəm. Düşəcək, bir-iki krujka vuracağıq; İsa buna fikir verm ədi, bir-iki qurtum çay içib dedi”. “Dostluq qalası” romanında rəngarəng sinonim c ərgələr var. Bunu aydın görmək üçün “ölmək” sözünün Az ərbaycan dili məsələləri 89 sinoniml ərinə fikir verək. Romanın lüğət tərkibində “ölm ək” anlayışını ifadə edən “gözləri qapanmaq”, “qırğına vermək”, “keçinmək”, “məhv olmaq”, “tələf olmaq” “ömrünü bağışlamaq”, “işini bitirmək”, “həlak olmaq”, “g əbərmək”, “qırılıb batmaq”, “yerə soxmaq”, “m əhv edə bilmək” və s. söz və ifadələrdən emosionallıq, b ədiilik, ifadəlilik yaratmaq üçün istifadə edilmişdir. Əgər yazıçı təkcə “ölmək” sözündən istifadə etsəydi, onda əsərin dili quru, cansıxıcı və təsirsiz olardı. Digər tərəfdən, bu sözl ərdə “ölmək” anlayışının müxtəlif məna incəlikləri toplanmışdır. Dediklərimizi əyani görmək üçün həmin sözl ərin işləndikləri cümlələrə nəzər salaq: ...o dəqiqə orsandiyalı cavanın gözləri həmişəlik qapandı; Yavaşca yek ə plaş-çadırı üstünə çəkib təkrar Qənbərin üzünə baxanda, artıq o keçinmişdi; Mədəd, siz adamları nahaq- dan qırğına verəcəksiniz; Tapdıq üçün indi burada qalıb yoldaşlarının qanını almaq döyüşdə də məhv olmaq yegan ə arzu idi; Mənə elə gəlir ki, Cuma tələf olub gedibdir; O, ömrünü çoxdan siz ə bağışlayıb; İndi bircə qunbara il ə onun işini bitirmək olardı; Vuruşmada həlak olsaydı, başqa; Burada bir faşist gəbərib qalmışdı; O, m əsələ həll edə bilməyəcək, qırılıb batacaq; Sənin qızlarını yerə soxum. Ölsün sənin qızların! – deyib dururdu; Lazım olanda onların komandirlərini, komis- sarlarını, yəni onların başçılarını məhv edə bilsin. Nümun ələrdən aydın olduğu kimi, buradakı söz və ifad ələrin hamısı “ölmək” sözünün ətrafında birləşərək bir sinonim c ərgə yaratmışdır. Lakin bu sözlər heç də tamamil ə bir-birinin eyni deyildir və mətn daxilində bir- birini əvəz edə bilsəydi, onda yazıçının əsərdə göstərdiyi sur ətlərə münasibətini (rəğbət, istehza, kin, nifrət və s.) mü əyyənləşdirmək çətin olardı. Eyni sinonim cərgəyə Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|