MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
Misir S əfərov 118 M.Hüseynzad ənin “Müasir Azərbaycan dili (fonetika, morfologiya)” əsərində sifətin altı dərəcəsi (adi, müqayisə, üstünlük, şiddətləndirmə, kiçiltmə, çoxaltma) olduğu izah olunur 1 . Burada is ə sifətin çoxaltma dərəcəsi haqqında aşağıdakı məlumat verilir: “Sifətin bu dərəcəsi (çoxaltma d ərəcəsi – S.M.) vasitəsi ilə müəyyən keyfiyyətin miqdarı ya müsb ət, ya da mənfiliyə doğru artır, yəni sifətin təyinlik d ərəcəsi çoxalır. Lakin bu cür çoxalma həm müsbət, həm d ə mənfi ola bilər. Məs.: yaxşıca, yekəcə, körpəcə, balaca v ə s. (səh.104). Adı çəkilən əsərin təkrar nəşrində də sif ətin çoxaltma dərəcəsi haqqında məlumat əsasən eyni il ə təkrar olunur 2 . “Az ərbaycan dilində təcrübi məşğələlər” əsərində sif ətin üç dərəcəsi (adi, azaltma, çoxaltma) olduğui göst ərilir 3 . Burada sif ətin çoxaltma dərəcəsinin iki yolla – sif ətin ilk iki səsi üzərinə p.m.r səslərinin əlavə edilməsi v ə sifətin əvvəlinə düm, çox, ən, lap, daha olduqca ədatlarından birinin artırılması yolu ilə düzəldiyi izah olunur. M.Adilov “Az ərbaycan dilində sintaktik təkrarlar” adlı əsərində sifətin çoxaltma dərəcəsinin əmələgəlmə yollarından da danışmışdır 4 . Mü əllif sifətin çoxaltma d ərəcəsinin bir növünün də sintaktik üsulla – eyni sözün mü əyyən şəkildə təkrarı ilə düzəldiyini qeyd edərək yazır: 1 Bax: M.Hüseynzad ə. Müasir Azərbaycan dili (fonetika, morfologiya). Bakı, 1963, səh.101-104. 2 Bax: M.Hüseynzad ə. Müasir Azərbaycan dili (morfologiya)., III hissə. Ali m əktəblər üçün dərslik. “Maarif” nəşriyyatı, Bakı, 1973, səh.99-104. 3 Bax: Az ərbaycan dilindən təcrübi məşğələlər. V.İ.Lenin adına APİ-nin n əşri. Bakı, 1973, səh.121-123. 4 M.Adilov. Az ərbaycan dilində sintaktik təkrarlar. “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1974, s əh.134-142. Az ərbaycan dili məsələləri 119 “T əkrarın birinci komponenti ismin çıxışlıq halında, ikincisi adlıq halında olmaqla bütöv bir tərkib yaranır ki, bu t ərkibin ifadə etdiyi məfhum sözün təklikdə ifadə etdiyi m əfhuma nisbətən daha qüvvətli və təsirli olur” 1 . Bundan sonra mü əllif yazılı və şifahi ədəbiyyatdan nümunələr g ətirərək (“cahildən cahil” – R.Rza: “cavandan cavan” N..X əzri, “qaradan qara” – bayatı və s.) fikrini əsaslandırır. “Müasir Az ərbaycan dili” əsərində sifətin üç – adi, azaltma v ə çoxaltma dərəcəsi olduğu göstərilir 2 . Burada çoxaltma d ərəcəsinin iki üsulla – morfoloji və sintaktik yolla yarandığı izah olunur. Göstərilir ki, mor- foloji yolla sif ətin çoxaltma dərəcəsini yaratmaq üçün p, r, m, s ünsürl ərindən, sintaktik üsulla isə ən, lap, daha ədatlarından və eyni sifətin təkrarından istifadə olunur (xatırladaq ki, sonuncu qaydadan prof.M.Adilov adı çəki- l ən əsərində bəhs etmişdir). Prof.H.Balıyev “Azərbaycan dili” (M.F.Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyatı İnsti- tutunun I kurs t ələbələri üçün dərslik) adlı əsərində sifətin üç – adi, azaltma v ə çoxaltma dərəcəsi olduğunu göstərir 3 . mü əllif yazır ki, sifətin çoxaltma dərəcəsi iki yolla düzəlir v ə bunların arasında dərəcə etibarilə fərq olur: a) üstünlük bildir ənlər – adi dərəcə ilə müqayisədə üstün əlamət bildirir və sifət köklərinə lap, ən, çox, dedik- c ə, olduqca ədatlarını yanaşdırmaqla (ən gözəl, çox uca, dedikc ə gözəl və s) düzəlir. 1 M.Adilov Az ərbaycan dilində sintaktik təkrarlar. “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1974, s əh.134. 2 Müasir Az ərbaycan dili (morfologiya)., II hissə. Ali məktəblər üçün d ərslik. “Maarif” nəşriyyatı, Bakı, 1973, səh.120-125. 3 H.Balıyev. Azərbaycan dili. “Maarif” nəşriyyatı, Bakı, 1982, səh.76-77. Misir S əfərov 120 b) şiddətləndirmə bildirənlər - əşyanın adi dərəcədən h ədsiz üstün əlamətini bildirir. Bu dərəcəni düzəltmək üçün sif ətin birinci saitindən sonra p, m, s, r ünsürlərindən biri atılır – qıpqırmızı, yamyaşıl və s. 1 . hazırlıq şöbəsinin dinləyiciləri üçün yazılmış “Azər- baycan dili” d ərsliyində də üç – adi, azaltma və çoxaltma d ərəcələri haqqında danışılır 2 . d ərslikdə sifətin çoxaltma d ərəcəsini düzəltmək üçün morfoloji və sintaktik üsuldan istifad ə olunduğu qeyd olunur. Göstərilir ki, sifətin çoxaltma d ərəcəsini morfoloji yolla düzəltmək üçün ca, cə, m, p, r kimi formantlardan istifad ə olunur. Çoxaltma d ərəcəsini sintaktik yolla düzəltmək üçün isə sifətin əvvəlinə daha, ən, lap, çox, düm, olduqca ədatlarından biri artırılır 3 . Bura q ədər deyilənlərdən aydın olur ki, adı çəkilən elmi m ənbələrdə sifətin dərəcələrinin kəmiyyəti və çox- altma d ərəcəsinin əmələgəlmə üsulları müxtəlif şəkildə izah olunmuşdur (bu isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi fikir dolaşıqlığı yaradır). Bizi maraqlandıran məsələ sif ətin çoxaltma dərəcəsini düzəltmək üçün istifadə olunan üsullardan biridir. Bel ə ki, yuxarıda adı çəkilən əsərlərdə sif ətin çoxaltma dərəcəsini düzəltmək üçün p, m, r, s s əslərindən istifadə olunduğu göstərilir və bu yolla düzələn sif ətin çoxaltma dərəcəsi morfoloji üsul adlandırılır. Fikrimizc ə, bu məsələ iki səbəbdən mübahisəlidir: 1) Göst ərilən mənbələrdə p, m, r, s səsləri “səs”, “ünsür”, “formant” (şəkilçi yox) adlandırılır. Deməli, 1 H.Balıyev. Göstərilən əsəri, səh.77. 2 Q.H əsənov, K.Əliyev, F.Cəlilov. Azərbaycan dili (dərslik) , Azərbaycan Universiteti n əşriyyatı, Bakı, 1989, səh.53-56. 3 Bax: Göst ərilən dərslik, səh.55-56. Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|