Az
ərbaycan dili məsələləri
125
Elmi M
ərkəz yaradılmış, sonralar həmin mər-kəz elmi-
t
ədqiqat problem laboratoriyasına çevrilmişdir.
Bütün bunlar onu göst
ərir ki, A.Qurbanovun əsərləri
yalnız dilçilik elmi ilə məşğul olanlar üçün faydalı tədqi-
qatlar olmaqla bitmir. Bu kitablar xalqımızın tarixini,
etno
qrafiyasını, habelə dilimizin qədimliyini və zəngin-
liyiini öyr
ənmək istəyən hər bir ziyalı üçün də faydalıdır.
1999
Misir S
əfərov
126
R
E S E N Z İ Y A L A R
LÜĞƏT TƏRKİBİNİN TƏDQİQİ
Ədəbi dilimizin elmi əsaslarla öyrənilməsi, onun
ölçül
ərinin, inkişaf mərhələlərinin, zənginləşmə yollarının
mü
əyyənləşdirilməsi, canlı danışıq dili ilə ədəbi dilin
qarşılıqlı əlaqəsi, onların bir-birinə təsiri və s. məsələlər
Az
ərbaycan sovet dilçiliyinin qarşısında öz həllini gözlə-
y
ən ən mühüm və əhəmiyyətli problemlərindən biridir.
Çox q
ədim tarixi köklərə əsaslanan Azərbaycan ədəbi
dilin
ə həm ümumxalq danışıq dilində, həm də klassik bədii
üslubda yazılmış abidələr, eləcə də dövri mətbuat və
z
əngin şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri olduqca qiymətli
material verir.
Bu is
ə yeni-yeni əsərlərin, dərslik və dərs vəsaitlə-
rinin yaradılmasına, səmərəli elmi axtarışlara şərait
yaradır.
V.İ.Lenin adına APİ-nin dosenti N.Xudiyevin bu
günl
ərdə nəşr olunan “Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkib-
nin inkişafı” (sovet dövrü) adlı dərs vəsaiti də (V.İ.Lenin
adına APİ-nin nəşri, 1986) məhz belə bir xeyirxah və
uğurlu elmi axtarışın nəticəsidir.
Əsərin adından göründüyü kimi, kitab sovet dövrü
Az
ərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibinin tədqiqinə həsr
olunmuşdur. Lüğət tərkibinin inkişafı, sosial-linqvistik
amill
ər nəzərə alınmaqla, iki mərhələyə (1920-1940-cı
Az
ərbaycan dili məsələləri
127
ill
ər və 1940-1980-ci illər) ayrılmış və konkret dil ma-
terialı əsasında hər bir dövrün səciyyəvi əlamətləri təhlil
edilmişdir.
Kitabın ilk səhifələrində olduqca vacib bir məsələyə
- sovet dövrü Az
ərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişaf
m
ərhələlərinə toxunulmuşdur. Məlumdur ki, ayrı-ayrı
xalqların sovet dövrü ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişaf
m
ərhələləri dövrlərə ayrılarkən ciddi mübahisələr ortalığa
çıxır. Bu, əlbəttə, obyektiv səbəblərdən irəli gəlir. Müəllif
göst
ərir ki, sosializm quruculuğu və SSRİ xalqlarının
birliyi il
ə əlaqədar onların dillərindəki inkişaf xüsusiy-
y
ətləri arasında da bir ümumilik və yaxınlıq mövcuddur.
Bu yaxınlıq dillərin inkişafına təsir göstərən bir sıra
ekstralinqvistik amill
ərlə səciyyələnir.
Ayrı-ayrı dilçilik əsərlərində sovet dövründə ədəbi
dill
ərin inkişaf yolunun mərhələləri bəzən iki, bəzən üç,
b
əzən isə beş dövrə bölünür. Bu, nə ilə əlaqədardır?
Əlbəttə, bu bölgülərdə ictimai-siyasi amillər nəzərə alın-
dığı üçün cəmiyyət həyatında mühüm rol oynamış hər bir
dövr dilin inkişafında bir mərhələ kimi səciyyələnmişdir.
Ona gör
ə də sovet dövründə ədəbi dillərin inkişaf
m
ərhələlərinin bölgüsündə müxtəliflik meydana çıxmışdır.
N.Xudiyev çox düzgün olaraq yazır ki, dilin ümumi inki-
şafı, bir çox cəhətdən formalaşması, sabitləşməsi və vahid
qaydaya düşməsi üçün hər hansı ictimai dövrdə Azər-
baycan
ədəbi dilinin inkişafı və müasir səviyyədə forma-
laşması, xüsusən lüğət tərkibinin zənginləşməsi müəyyən
m
ərhələlərlə bağlıdır. Ayrı-ayrı sosial-iqtisadi, mədəni-
kütl
əvi və elmi-texniki tərəqqi dövrləri dildə müəyyən
izl
ər buraxsa da, lüğət tərkibinin inkişafı prosesini iki əsas
m
ərhələyə bölmək olar: 1920-1940-cı illər və 1940-1980-
ci ill
ər.
Misir S
əfərov
128
Kitabın sonrakı səhifələri həmin mərhələlərin geniş
t
əhlilinə həsr olunmuşdur. Kitabda 20-ci və 30-cu illər
ayrı-ayrılıqda götürülmüş, bu amillərin hər birinin özünə-
m
əxsus cəhətləri geniş işıqlandırılmışdır. 20-ci illərdə
Az
ərbaycan dilinin lüğət tərkibi dillər üzrə qruplaşdırı-
lark
ən ən çox hansı dilin üstün mövqeyə malik olması
n
əzərə alınmışdır. Ona görə də 20-ci illər üçün bölgü belə
bir istiqam
ətdə aparılır: a) ərəb-fars mənşəli sözlər. Bu
qrup sözl
ər, əsasən, sosial-mədəni inkişafla, təsərrüfat
quruculuğunun elmi əsasda inkişafı ilə bağlıdır; b) türk
dili üçün xarakterik olan sözl
ər. Buraya Azərbaycan dilin-
d
ə leksik və ya semantik paralelləri olan türk dili sözləri,
əvəzlikləri, türk dili vasitəsilə alınıb işlədilən Avropa
m
ənşəli sözlər daxildir; c) rus dilindən alınan sözlər. Bu
qrupa
ən çox dövrün aktual hadisələrini əks etdirən
ictimai-siyasi m
əzmunlu söz-terminlər daxildir; ç) daxili
imkanlar hesabına yaranan yeni sözlər. Bu bölgü əsasında
20-ci ill
ərdə Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibini
işıqlandıran müəllif haqlı olaraq, belə bir düzgün qənaətə
g
əlir ki, 20-ci illərdə Azərbaycan ədəbi dilini səciy-
y
ələndirən əsas xüsusiyyətlər lüğət tərkibində bir sıra
ərəb-fars, türk (osmanlı) və rus mənşəli sözlərin lüzumsuz
işlədilməsi, sosializm quruculuğu ilə əlaqədar baş verən
ictimai prosesl
ərə dair yeni sözlərin dilə daxil olması,
daxili imkanlar
əsasında yeni leksik vahidlərin yaranması
v
ə s. idi.
30-cu ill
ərdə isə Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət
t
ərkibinin inkişaf prosesi bir növ, əks istiqamətdə gedir,
lüzumsuz
ərəb-fars, türk sözləriini həm Azərbaycan dilinin
daxili imkanları hesabına yaranan yeni söz və söz
birl
əşmələri, həm də rus dilindən alınmış sözlər əvəz edir.
Dostları ilə paylaş: |