MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
169 
Az
ərbaycan  Yazıçılar  İttifaqı  əsərin  geniş  müzaki-
r
əsini  keçirmiş  və  müzakirədə  dinlənilən  çıxışlar  mət-
bu
atda  çap  olunmuşdur
7
.  S
əciyyəvidir  ki, 1950-ci ildə 
Moskvada  keçirilmiş  Azərbaycan  ədəbiyyatı  ongünlü-
yünd
ə  “Dostluq  qalası”  romanı  da  müzakirə  edilən nəsr 
əsərləri içərisində    mühüm yer tuturdu
8
.  
Əsər  haqqında 
ayrıca dissertasiya da  yazılmışdır
9
. Aparılmış bu tədqiqat 
işlərində və tədbirlərdə əsərin ədəbiyyatşünaslıq baxımın-
dan qiym
əti yerində  və  layiqincə  verilmişdir.  1950-ci 
ill
ərdə  “Müharibə”  adı  ilə  nəşr  olunan  bu  romanın    dil 
xüsusiyy
ətləri də  mütəxəssislərin diqqətini cəlb  etmişdir. 
Dil institutunun 
əsərlərində  R.Rüstəmovun  “Əbülhəsənin 
“Müharib
ə”  romanının  dili  haqqında  bəzi qeydlər”  adlı 
m
əqaləsi dərc  olunmuşdur.  Bu  məqalədə  əsərin dilinin 
yığcamlığından,  bəzi təsvir vasitələrindən yerli-yerində 
istifad
ə  olunmasından  faktlar  əsasında  bəhs edilmişdir. 
Mü
əllif romanın dilini belə səciyyələndirir: “Hər hansı bir 
                                                                                                        
niyy
ət”, 1949, N 5; M.Rəfili. Роман о героической обороне Севастополя. 
«Литературная  газета»,  6  января,  1951;  Е.Ковальчик.  Народ  на  войне. 
«Дружба    народов»,  1951,  №  2;  P.Xəlilov.  “Dostluq  qalası”  romanı 
haqqında. “Ədəbiyyat qəzeti”, 15 noyabr 1951-ci il; T.Mütəllimov. Dostluq 
epopeyası. “Kommunist”, 7 noyabr 1967-ci il; Y.seyidov. İstedad və əməyin 
b
əhrəsi.  “Ədəbiyyat və  incəsənət”, 14 oktyabr 1967-ci  il;  Ə.Əliyeva. 
“Dostluq  qalası”nın  tədqiqi tarixindən. “Azərbaycan”  jurnalı,  1963,  N  12; 
Az
ərbaycan sovet ədəbiyyatı  tarixi,  II  cild,  Bakı,  1967,  səh.95-100; 
B.N
əbiyev. Böyük Vətən müharibəsi və  Azərbaycan  ədəbiyyatı.  “Elm” 
n
əşriyyatı, Bakı, 1967, səh.241-284 və s.  
7
  M.C
əfər. “Müharibə”  romanı  haqqında;  İ.Şıxlı.  “Böyük  ümidlər verən 
əsər”; C.Məmmədzadə. “Nümunəvi qəhrəmanlar  yaratmalı”;  Z.Xəlilov. 
“Yeni tipl
i  yazıçı    olmalı”.  Bu  materiallar  “İnqilab  və  mədəniyyət” jurna-
lında (1948, N 7) çap olunmuşdur. 
8
 
Обсуждение  произведений  азербайджанских  прозаиков.  Альманах 
«Азербайджанская советская литература». Баку, 1951. 
9
 
Ə.D.Əliyeva.  Ə.Əbülhəsənin  “Dostluq  qalası”  romanı,  nam.diss.,  Bakı, 
1970. 

---

Misir S
əfərov 
 
 
170 
əsərdə  bədii dilə  aid  olan  başlıca  xüsusiyyətlərdən biri 
onun y
ığcamlığıdır.  Bu  və  ya digər hadisəni  az sözlə, 
yığcam şəkildə ifadə etmək yazıçıdan böyük ustalıq tələb 
edir. B
əzi  yazılarımıza xas olan sözçülüyə, uzun-uzadı 
t
əsvirçiliyə,  yoruculuğa,  əsas məqsəddən  uzaqlaşmağa  və 
sair
əyə  Əbülhəsənin “Müharibə”  romanında  az  təsadüf 
etm
ək  olar.  Romanın  ayrı-ayrı  yerlərində  daha  geniş 
şəkildə verilə biləcək hadisə və təsvirlər müəllif tərəfindən 
söz
ə  qənaət edilərək  oxuculara  yığcam  və  inandırıcı 
şəkildə çatdırılır”
10
.  
Romanın  dil  və  üslub xüsusiyyətləri sonralar da 
t
ədqiqatçıların – istər dilçilərin, istərsə də ədəbiyyatşünas-
ların nəzərindən yayınmamış, romanın dilinin geniş planda 
t
ədqiqinin zəruri olduğu göstərilmişdir. “Ədəbiyyatımızın  
görk
əmli nümayəndələrindən biri olan bu  yazıçının 
(Ə.Əbülhəsənin  –  M.S.) bədii dili barəsində,  demək olar 
ki, heç n
ə  deyilməyib,  uzaqbaşı  bir-iki qrammatik səhv 
əsasında onun da dili bəzi digər ustad yazıçılarımızın dili 
kimi  nöqsanlı  bədii dillər  siyahısına  salınıb.  Halbuki 
Əbülhəsənin bədii    dilinin  bir  yaradıcılıq  məhsulu kimi 
əsas xüsusiyyətləri onun temperamentində, dinamik-
liyind
ə, yəni müxtəlif həyat səhnələrinin müxtəlif dəst-
x
ətlə təsvir olunmasında və nəsrdə lirik ricətlərə geniş yer 
verilm
əsindədir
11
.  Romanı  ədəbiyyatşünaslıq  baxımından 
t
əhlil edən tədqiqatçılar  da  bu  məsələdən yan keçmə-
mişlər:  “Ə.Əbülhəsənin bədii dili, hər  şeydən  əvvəl, 
ümumxalq dilinin z
əngin xəzinəsi ilə  möhkəm  bağlıdır. 
                                                 
10
  R.Rüst
əmov.  Əbülhəsənin “Müharibə”  romanının  dili  haqqında  bəzi 
qeydl
ər. Dil institutunun əsərləri, 1950, III cild, səh.24-25. 
11
 
Ağamusa  Axundov.  Dilin  estetikası.  “Yazıçı”  nəşriyyatı,  Bakı,  1985, 
s
əh.17-18. 

---

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
171 
Burada sahiri effekt namin
ə  quraşdırılmış  təmtəraqlı 
ifad
ələr, süni pafos demək olar ki, yoxdur. Yazıçının 
dilind
əki konkretlik, az sözlə  geniş  fikir  ifadə  etmək 
meyili xüsusil
ə qüvvətlidir. Bu cəhətdən “Dostluq qalası” 
romanı daha müvəffəqiyyətlidir”
12
.  
Qulu X
əlilov  –  “Ə.Əbülhəsənin dili,  ümumiyyətlə 
obrazlı, koloritli, canlı və xəlqi dildir və bu dildə sözlərin 
r
əngi, rayihəsi,  ətri,  ruhu  bacarıqla  hifz  edilir”
13
  fikrini 
ir
əli sürür. 
Əlbəttə, nasirin  dili  haqqında  deyilmiş  bu  fikirlər 
romanın  dil  və  üslub xüsusiyyətlərini tam əhatə  etmir. 
Buna gör
ə də romanın dili haqqında  monoqrafik tədqiqata 
ehtiyac duyulur. 
Bu v
əsaitdə,  yuxarıda  göstərdiyimiz kimi, “Dostluq 
qalası” romanının timsalında Ə.Əbülhəsənin özünəməxsus 
yaradıcılıq üslubundan, fərdi dil xüsusiyyətlərindən söhbət 
açılır.  Belə  ki,  yazıçının  fərdi dil və  üslub xüsusiyyətini 
mü
əyyənləşdirmək, dilin bədii obrazlı qatlarından istifadə 
etm
ək məharətini üzə  çıxarmaq, Azərbaycan  ədəbi dili-
nin  inkişafında  oynadığı  rolu  və  mövqeyi müəyyən-
l
əşdirmək müəllifin qarşısında  duran əsas məqsəddir. 
Bir az konkret des
ək, burada   tədqiqatın  məqsədi 
Ə.Əbülhəsənin üslubunun  fərdi cəhətlərini üzə çıxarmaq, 
yazıçının  xalq  dilindən istifadə  etmək  bacarığını  araş-
dırmaq, söz yaradıcılığı prosesində oynadığı rolu və ədəbi 
dili
n lüğət tərkibinin  zənginləşməsindəki xidmətini müəy-
y
ənləşdirmək  işinə  tabe    tutulmuşdur.  Müəllif, habelə, 
t
ədqiqat  prosesində çalışmışdır ki, “Dostluq qalası” roma-
                                                 
12
    T
əhsin  Mütəllimov.  Ə.Əbülhəsənin  yaradıcılığı.  Bakı,  Azərnəşr,  1969, 
s
əh.119. 
13
 Qulu X
əlilov. Azərbaycan romanının inkişaf tarixindən. “Elm” nəşriyyatı, 
Bakı, 1973, səh.274-275. 

---