MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
Misir S əfərov 160 Lakin uydurma t əbirlər icabından və əvvəlcə uydurulmuş b əzi təbirləri qullanmaqdan anlaşılmamaq qorxusuyla, müh ərrir vaz keçmişdir. Bunun üçün kitabda ərəbi və farsi sözl ər, istilahlar olduqca boldur. Lakin bizim fikrimizcə, türkc ə qonuşub anlaşılmamaqdan isə ərəbcə və fars sözlərə şimdilik razı olaraq anlaşmaq daha iyidir, faydalıdır. Əsərin böylə bir mövzu üzərində birinci dəfə yazılmış bir kitab olduğun da xatirdən çıxarmamaq icab edər” (səh.24). “Türk- tatar lisaniyyatına mədxəl” əsəri universitet t ələbələri üçün dərslik kimi nəzərdə tutulmuşdur. Birinci f əsil “sözlərin üzviyyəti (fiziologiyası)” adlanır. Bu f əsildə danışıq səsləri, onların fiziologiyası, növləri, səsləri h ərəkətə gətirən psixoloji amillər və s. şərh edilir: “Demək oluyor ki, söyl əmək üçün əvvəla sədaları və kəlmələri istehsal, y əni tələffüz edə biləcək müəyyən üzvlərimiz, sonra da ümumiyy ətlə, ruhi qabiliyyət və məqsədimizi ifad əyə meyl və arzu bulunması şərtdir. Demək ki, təkəl- lüm hadis əsini gərəyi kibi anlamaq üçün, məsələyi ikiyə t əqsim etmək lazımdır. Birincisi, üzvi cəhəti, yəni k əlmələri təşkil və tələffüz üçün zəruri olan müəyyən üzvl ər, ikincisi, bu üzvləri hərəkətə gətirən ruhi, daxili f əaliyyət və qabiliyyətimiz. Birinciyə səslərin üzviyyəti- fiziologiyası, ikincisinə isə səslərin mənəviyyatı, yaxud ruhiyy əti-psixologiyası deyilir” (səh.25-26). Bir çox Avropa v ə Şərq xalqlarının dillərinə yaxşı b ələd olmağının nəticəsidir ki, o, dünya dillərində möv- cud olan danışıq səslərini təhlil etmiş, hətta onların sayını da mü əyyən edə bilmişdir. Bu fəsildə müəllif türk dillə- rinin s əs sisteminin tədqiqinə geniş yer vermişdir. O, türk dill ərində olan danışıq səslərini sait və samit səslər adı ilə iki yer ə ayırmış, onların əsas cəhətlərini, əmələgəlmə Az ərbaycan dili məsələləri 161 fiziologiyasını, işarə olunduğu hərfləri göstərmişdir. “Səs- l ərin ruhiyyəti” bölməsində isə danışıq səslərinin insanın sinir sistemi il ə bağlı olduğu fikrini əsaslandırmışdır. O, insanın danışığı ilə əsəbləri arasındakı əlaqəni sadə və anlaşıqlı bir dil ilə izah edir, hissi və əsəbi durumun insan nitqin ə, səsin tonuna təsir etməsi fikrini irəli sürür və əsaslandırır. Ümumiyyətlə, bu hissədə danışıq səsləri, onların əsas xüsusiyyətləri haqqında maraqlı fikirlər var. “Şəkillər” adlandırılan bölmədə sözləri bir-birilə bağlayan şəkilçilər, dildə şəkilçilərin vəzifələri, türk dillərində şəkilçilərin sözlərin forma və mənasını dəyişən mühüm bir amil olduğu izah edilmiş, sözlərin bir-birinə bağlanması kimi m əsələlərə də münasibərt bildirilmişdir. B.Çobanzad ə dünyanın bir sıra dillərində sözlərin şəkil dəyişmələri izah etmiş, flektiv dillərdə sözlərin kökd ən, türk-tatar dillərində isə şəkilçilər vasitəsi ilə d əyişdiyini misallarla aydınlaşdırmışdır. “Hansı dili mükəmməl hesab etmək olar və ümu- miyy ətlə, dillər necə mükəmməl olur” kimi məsələlərə də öz münasib ətini bildirən tədqiqatçı apardığı elmi araş- dırmalardan sonra bu qənaətə gəlir ki, dillərin mükəm- m əlliyi həmin dildə danışan insanların elmi, iqtisadi, siyasi inkişafı ilə bağlı lüğətlərinin, söz xəzinəsinin genişliyi ilə əlaqədardır: “Lisanların mükəmməlliyyəti m əsələsinə gəlincə hər lisan bu dildə qonuşanların düşün- c ələrini və bunların əşya arasında görə bildikləri mün- sib ətləri anlatmağa müqtədirdir. Lisanların bir-birinə qarşı olan f əaliyyəti, üstünlüyü sərflərinə və ümumiyyətlə, t əşəkküllərinə təəllüq etməyib yalnız bu lisanda qonuşan adamların fiziki inkişafına və bunun nəticəsi olaraq lüğət- l ərinin, söz xəzinələrinin zənginliyinə və mücərrəd, dərin, geniş mənalı sözlərin mövcudiyyətinə bağlıdır” (səh.57). Misir S əfərov 162 Sonrakı hissələrdə müəllif sözlər, sözlərin sinifləri, cüml ə haqqında fikirlərini şərh etmişdir. “Lisanların şəcərəvi təqsimi” bölməsində tədqiqatçı müxtəlif dillər arasında müqayisəli qarşılaşdırma apararaq bütün dillərin bir ana dild ən törəməsi fikrinə münasibətini bildirir və bu fikri daha doğru hesab edir: “Bütün bu lisan ailəsi bir ümumi lisandan doğmuşdur ki, bu lisana ana lisan – pra`fzık təbir olunur” (səh.69). “Kitabiyyatda” 74 elmi m ənbə göstərilmişdir. Bu m ənbələr yazıldığı dövr üçün nə qədər qiymətli idisə, bu gün d ə öz dəyərini saxlamış elmi məxəzlərdir və hər bir t ədqiqatçıya kömək edəcək, yol göstərəcək qədər qiymətli elmi əsərlərdir. Ümumiyy ətlə, “Türk-tatar lisaniyyatına mədxəl” əsəri türk dilçiliyində türkologiya və nəzəri dilçilik sayə- sind ə qiymətli bir mənbədir. Əsərdə dilçiliyin elə bir problemi yoxdur ki, B.Çobanzad ə ona münasibət bildir- m əsin. Dilçilik sahəsində tədqiqat aparanlar bu kitabdan xeyli faydalı məlumatlar ala bilərlər. 2007 Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|