MühaziRƏ MƏTNİ MÖvzu iQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Məsələn, çörək, ət, yağ və digər ərzaq məhsulları insanların yeməyə olan, maşınlar, dəzgahlar, avadanlıqlar istehsal tələbatını ödəyirlər. Əmtəənin faydalı- lığı, insanın bu və ya digər bir tələbatını ödəmək xassəsi onu istehlak dəyəri edir. İstehlak dəyəri hər-hansı bir şeyin təbii xassəsindən asılıdır. Lakin istehlak dəyəri onu yaradan əməyin kəmiyyət miqdarından asılı deyildir. İstehlak dəyəri bütün insan cəmiyyətlərində mövcuddur. Çünki cəmiyyətlərin inkişaf səviyyəsindən və mərhələlərindən asılı olmayaraq insanlar bu və ya başqa bir iqtisadi ne’məti istehsal edib onu istehlak dəyəri kimi mənimsəyib öz tələbatlarını ödəyirlər. Əmtəənin istehlak dəyəri natural təsərrüfatda yaradılan məhsulun istehlak dəyərindən fərqlənir. Birinci, natural təsərrüfatda məhsulun istehlak dəyəri bilavasitə həmin məhsulu istehsal edən üçün istehlak dəyəri kimi çıxış edir. Əmtəə isə ictimai istehlak dəyərinə malik olmalıdır. Əmtəənin istehlak dəyəri cəmiyyətin digər üzvlərinin tələbatını ödəməlidir. İkinci, əmtəənin istehlak dəyəri elə bir spesifik istehlak dəyəridir ki, o ancaq mübadilə yolu ilə istehsaldan istehlaka daxil olur. Odur ki, natural təsərrüfatdan fərqli olaraq əmtəə təsərrü- fatında yaradılan məhsulun istehlak dəyəri mübadilə dəyərinin daşıyıcısına çevrilir. Məhsulun əmtəəyə çevrilməsi üçün mübadilə dəyərinin olması şərtdir. Çünki, mübadilə dəyəri kimi bütün əmtəələr müəyyən bir kəmiyyət nisbətində bir-birinə dəyişdirilməlidirlər. Əmtəələrin bir-birilə müəyyən nisbət daxilində mübadilə edilməsi əmtəə istehsalçılarının subyektiv istəklərindən asılı deyildir. Əmtəələrin bir-birinə bərabərləşdirilməsi onların mübadiləsinə qədər baş verən obyektiv bərabərlik prosesidir. Məsələn, çörək bir istehlak dəyəri formasıdır, kostyum isə digər istehlak formasıdır. İstehlak dəyəri baxımından əmtəələri ölçmək olmaz. Lakin mübadilə dəyəri nöqteyi-nəzərindən əmtəələr ölçülürlər, çünki əmtəələr dəyişdiriləndə onların əsasını mübadilə nisbəti təşkil edir. Belə ki, əmtəələrin mübadilə dəyərini onların istehlak dəyərilə müəyyən etmək olmur. Əgər bu belə olardısa bərabəri bərabərsizliklə, ölçüləni ölçülməyənlə eyniləşdirmək olardı. Bütün mübadilə edilə bilən əmtəələri ümumi və bərabər edən o kateqoriyadır ki, onun əsasında mübadilə prosesi proporsional olaraq baş verir. Bu bütün əmtəələrin məzmununu təşkil edən və onların istehsalına sərf edilən ictimai əməkdir. İstehlak dəyərinin müxtəlifliyinə baxmayaraq əmtəələrin istehsalına sərf edilən əmək eyni olduğuna görə bu əmtəələrin dəyərini ölçmək mümkündür. Əmtəələrin istehsalına sərf edilən əməyin miqdar kəmiyyəti həmin əmtəələrin dəyərini ölçmək imkanı verir və bunun əsasında əmtəələri dəyər baxı- mından bir-birilə müqayisə etmək olar. Deməli, əmtəənin mübadilə dəyəri imkan verir ki, bu əmtəələr müəyyən nisbət daxilində bir-birinə bərabərləşdirilsin. Çünki dəyəri yaradan ictimai əməkdir, bu ictimai əmək dəyər formasında mübadilə prosesində təzahür edir. Deməli, əmtəənin müəyyən bir miqdar nisbətində başqa əmtəəyə dəyişdirilmə qabiliyyəti onu mübadilə dəyəri edir. Belə ki, insanın bu və ya başqa bir tələbatını ödəmək xassəsi əmtəənin istehlak dəyəri, digər əmtəələrə dəyişdirilə bilmək qabiliyyəti isə onun mübadilə dəyəridir. İstehlak dəyəri və mübadilə dəyəri kateqoriyalarını elmi ədəbiyyata 42 Aristotel, A.Smit, D.Rikardo, T.Maltus, K.Marks, C.S.Mill və başqa alim- iqtisadçılar gətirmişdir. Əmək-dəyər nəzəriyyəsinin tərəfdarları göstərirdilər ki, keyfiyyətcə müxtəlif, kəmiyyətcə ölçülə bilməyən əmtəələr mübadilə oluna bilər. Onların fikrincə dəyişdirilən əmtəələrin ümumi bir əsası var. Bu ümumi əsas əmək məsrəfləridir və həmin əmək məsrəfləri mübadilə dəyərini müəyyən edir. Müasir Qərb iqtisadi ədəbiyyatında əmək-dəyər nəzəriyyəsindən fərqli olaraq yeni bir nəzəriyyə - faydalılıq nəzəriyyəsi meydana gəlmişdir. Faydalılıq nəzəriyyəsinin yaradıcıları K.Mengerin, E.Bem-Baverkin və F.Vizerin yaratdıq- ları son faydalılıq nəzəriyyəsinə əsaslanırlar. Bu nəzəriyyəyə görə mübadilənin əsasını dəyər deyil, faydalılıq təşkil edir. A.Smit əmtəə istehsalına sərf edilən əməyi, alınan əməyi (əmək haqqını), mənfəəti və torpaq rentasını dəyərə aid edir. D.Rikardo və D.R.Mak-Kullox dəyəri istehsal xərcləri kimi, J.B.Sey isə şeyin faydalılığı kimi izah edirlər. D.Loderdel dəyəri təklif və tələblə əlaqədə izah edir. K.Marks və F.Engels göstərilən iqtisadçı-alimlərin mübahisəli fikirlərini təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, dəyər ictimai əmək sərfinin abstrakt əşya formasıdır və dəyər istehsal xərclərinin faydalılığa olan münasibətini ifadə edir. İqtisadi ədəbiyyatda əmtəə dəyərinin kəmiyyəti və onun qiyməti haqqında da mübahisələr mövcuddur. Məsələn, A.Smit dəyərin ölçü vahidi kimi bə’zən onun istehsalına sərf olunan iş vaxtını, bə’zən də əməyin özünün dəyərini götürür. D.Rikardo isə iddia edirdi ki, dəyərin ölçü vahidi istehsalın ən pis şəraitində sərf olunan iş vaxtıdır. S.Sismondi dəyər kəmiyyətini cəmiyyətin bütövlükdə tələbatı ilə tələbatın ödənilməsi üçün lazım olan əməyin miqdarı arasındakı münasibət kimi izah edir. P.Samuelson, C.Klark və başqa iqtisadçılar dəyər kəmiyyətinə son xərclər əsasında formalaşan qiymət kimi baxırlar. Faktiki olaraq onlar bu problemi təkrar istehsal şəraitində qiymətin dəyişməsilə əlaqələndirirlər. Bütün bu baxışların təhlili belə bir nəticəyə gəlmək imkanı verir ki, dəyər kateqoriyası dəyərlilik məfhumu ilə əlaqədardır. Qeyd edək ki, əmtəənin dəyəri müəyyən bir konkret tarixi şəraitdə iqtisadi dəyərliliyin xüsusi təzahür formasıdır. 43 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|