MühaziRƏ MƏTNİ MÖvzu iQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
si» adlanır. Bir sıra məhsullar bir-birinə münasibətdə əvəzedici mallar kimi çıxış edirlər. Məsələn, kərə yağı, marqarin, mal və qoyun əti və s. bu qəbildən olan əmtəələrdəndir. Əvəzedici məhsullardan hər hansısa birinin qiymətinin digərinə nisbətən azalması alıcını məhz həmin əmtəəni onun əvəzedicisinə nisbətən daha çox istehlak etməyə (almağa) həvəsləndirir, çünki onu əldə etmək daha sərfəli olur. İqtisadi ədəbiyyatda həmin hal «əvəzetmənin səmərəsi» adlanır. Tələblə bağlı bir-birilə əlaqədar iki anlayışı, tələbin qiyməti və tələbin həcmi anlayışlarını fərqləndirmək lazımdır. Bazarda hər hansı bir əmtəəyə olan tələbin həcmi hər şeydən əvvəl əmtəənin qiymətindən asılıdır. Əgər alıcı 3 kq alma əldə etmək istəyirsə, bu həcmdə olan məhsul qiymətlərin bütün səviyyələrində deyil, yalnız müəyyən bir səviyyəsində, məsələn, 100 manat olduqda alıcının tələbini ödəyir. Alıcının mənafeyi baxımından bu qiymət onun məhsul üçün verə biləcəyi ən yüksək qiymətdir. Beləliklə, alıcının vaxt vahidi ərzində əmtəənin müəyyən kəmiyyəti üçün vermək istədiyi maksimum qiymət - tələbin qiyməti adlanır. Bununla bərabər əmtəənin müəyyən qiymətində (məs. 100 manat) alıcının əldə et- mək istədiyi kəmiyyət (məs. 3 kq alma) tələbin həcmi adlanır. Tələbin həcmi yalnız bir amilin təsiri altında formalaşır ki, bu da qiymətdir. Tələb qanununa görə əmtəənin qiyməti yüksələrsə ona olan tələb azalacaq, qiymət azalarsa, tələb yüksələcəkdir. Tələbin səviyyəsinə qiymətdən əlavə bir sıra digər qeyri-qiymət amilləri də təsir göstərir ki, bunlara da aiddir: gəlirlərin səviyyəsi, digər əmtəələrin qiymətləri, alıcıların zövqü, qiymətin gələcəkdə necə dəyişəcəyi ilə bağlı gözləmələr, alıcıların sayı və s. Bütün bu sadalanan amillər üçün ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, qiymətin sabit qaldığı şəraitdə bunların təsiri ilə təkcə tələbin həcminin dəyişilməsi deyil (çünki bu yalnız qiymətin dəyişməsi nəticəsində baş verir), tələbin özünün də dəyişməsi baş verir və yeni keyfiyyət halı kəsb edir. Tələbin səviyyəsi ilə bağlı fərdi tələb, bazar tələbi və məcmu tələb anlayışları bir-birindən fərqləndirilməlidir. Fərdi tələb dedikdə, konkret əmtəə bazarında qiymətin hər hansı bir müəyyən səviyyəsində hər bir fərdi alıcının tələbinin həcmi başa düşülür. Məsələn, əgər bazarda almanın kq-ı 2000 manat olarsa, 1-ci alıcı həmin qiymətə 2 kq, 2-cisi 3 kq, 3-cüsü isə 4 kq almaq arzusuna və imkanına malikdir. Bazar tələbi dedikdə, konkret əmtəə bazarında qiymətin hər hansı bir müəyyən səviyyəsində (məs., 2000 manat) alma almaq istəyən bütün alıcıların fərdi tələblərinin məcmusu (2+3+4=9) başa düşülür. Məcmu tələb dedikdə isə cəmiyyət miqyasında bütün növdən olan əmtəə və xidmətlər bazarında iştirak edən bütün alıcıların: fərdlərin, müəssisələrin (firmaların), hökumətin qiymətlərinin hər hansı bir səviyyəsində formalaşan tələbinin həcmi başa düşülür. §2. Təklifin mahiyyəti və ona təsir göstərən amillər Bazar iqtisadiyyatının yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi əsas kateqoriyalarından biri də təklifdir. Təklif dedikdə, satıcının müəyyən dövr ərzində hər hansı bir əmtəəni 60 müəyyən qiymətə, müəyyən kəmiyyətə satmaq arzusu və imkanı başa düşülür. Təklif istehsalla sıx bağlı olsa da, bu kateqoriyalar həm öz iqtisadi məzmununa, həm də həcminə görə bir-birindən fərqlənirlər. İstehsal bilavasitə maddi nemətlərin yaradılma prosesini ifadə edən kateqoriyadır, təklif isə əsas etibarı ilə mübadilə, bazar münasibətlərini xarakterizə edir. Təklif öz həcmi etibarı ilə adətən istehsaldan azdır. Belə ki, istehsal edilmiş əmtəələr daxili bazardan kənar is- tehlakçılar, ehtiyatların tamamlanması və ixrac üçün nəzərdə tutulur. Təklif dialektik xarakterə malik olub, daim hərəkətdədir. Təklifin səviyyəsi təklif qanununun təsiri altında formalaşır. Bu qanuna görə əmtəə üçün alıcılar tərəfindən təklif edilən qiymət nə qədər yüksək olarsa, satıcı bazara bir o qədər çox məhsul çıxarmaqda maraqlı olacaqdır. Başqa sözlə desək, təklif qanunu məhsulun qiyməti ilə onun təklifi arasında düz mütənasiblik oldu- ğunu göstərir. Ã ì àí àòëà 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 Ò ÿäÿäëÿ Şəkil 2. Təklifin qrafiki. Q - qiymət; T - təklifin kəmiyyəti. Tələb qanunu kimi təklif qanununun da fəaliyyətini Cədvəl 4-dəki kimi ifadə edə bilərik. Cədvəl 4 Qiymət 10 8 6 4 2 Təklifin həcmi 5 4 3 2 1 Tələb kimi, təklifin də formalaşmasına 2 qrup amil: birincisi, qiymət amili, ikincisi isə əmtəənin qiyməti ilə bağlı olmayan qeyri-qiymət amilləri təsir edir. Təklif qanununa uyğun olaraq qiymət dəyişərkən bazara çıxarılan əmtəənin həcmi də dəyişir, yəni qiymət yüksək olarsa təklifin həcmi artır, əksinə olarsa isə azalır. Təklifin özünün dəyişməsi qeyri-qiymət amillərinin təsiri altında (qiymət dəyişməz qalmaq şərti ilə) baş verir. Təklifin dəyişməsinə səbəb olan qeyri-qiymət amilləri aşağıdakılardan ibarətdir. - Məhsul istehsalına çəkilən iqtisadi resursların qiyməti. - İstehsalın texnologiyası. - Dövlət vergilərinin həcmi. - Satıcıların sayı. 61 - Məhsulun qiyməti ilə bağlı gözləmələr. Hər bir əmtəə istehsalçısının konkret bazarda təklif etdiyi məhsul onun fərdi təklifini, fərdi təkliflərin məcmusu isə həmin məhsul üçün bazar təklifini təşkil edir. Bazar təklifi anlayışını məcmu təklif anlayışından fərqləndirmək lazımdır. Məcmu təklif dedikdə, təkcə konkret əmtəə bazarında deyil, ölkənin hər növdən olan bütün bazarlarında qiymətin hər bir mümkün səviyyəsində fərdi istehsalçılar, müəssisələr və hökumət tərəfindən təklif edilən əmtəə və xidmətlərin məcmusu başa düşülür. §3. Tələb və təklifin tarazlığı Tələb və təklifin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi nəticəsində bazar mexanizminin ən vacib ünsürü olan bazar qiyməti əmələ gəlir. Tələb və təklif arasında tarazlıq səviyyəsinə uyğun qiymət, tarazlıq qiyməti adlanır (Bax: Şəkil 3). Tarazlığın səviyyəsi və qiyməti göstərir ki, bazarda bir-birinə qarşı əks qüvvələr kimi çıxış edən tələb və təklifin səviyyələri uyğunlaşmışdır, yəni istehsalçıların satmaq istədikləri əmtəələrin kəmiyyəti və qiyməti ilə istehlakçıların əldə etmək istədikləri əmtəələrin kəmiyyəti və qiyməti bir-birinə uyğundur. Belə bir tarazlıq şəraitində bir-birinə qarşı çıxış edən bütün bazar amillərinin təsiri heçə enir, onlar arasında sanki həmrəylik yaranır, real bazar qiyməti tarazlıq qiymətinə bərabər olur. Əgər bazarda hər hansı bir əmtəənin real qiyməti tarazlıq qiymətindən yüksək olarsa, təklifin «artıqlığı» yaranacaq. Bu onunla əlaqədardır ki, yüksək qiymət şəraitində istehsalçılar bazara daha çox mal çıxarmaq istəyəcək, alıcılar isə həmin məhsuldan az almağa çalışacaqlar. Belə bir vəziyyət istehsalçıları məhsulun qiymətini aşağı salmağa və istehsalını azaltmağa məcbur edəcək. Qiymətin aşağı düşməsi öz növbəsində alıcıları həmin maldan daha çox almağa sövq edəcək və onların tələbi artacaqdır. Qiymətin təklif xətti boyunca aşağı düşməsi, tələbin səviyyəsinin isə öz xətti boyunca artması prosesi, onların tarazlıq qiymətində gö- rüşməsinə qədər davam edəcək və beləliklə, tarazlıq səviyyəsi təmin ediləcək. Ã ì àí àòëà 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 Ò ÿäÿäëÿ Şəkil 3. Tarazlığın qrafiki. Q -qiymət; T -tələb və təklifin kəmiyyəti. Başqa bir halda real bazar qiyməti tarazlıq qiymətindən aşağı olarsa «tələbin 62 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|