N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

316 
 
mada  isə  1050  Kcoul  (30  KC∙35  mol  ATF)  ehtiyyat  enerji 
şəklində toplanır. Qıcqırma və qlikoloiz proseslərində az miqdar-
da ATF molekulu olduğundan enerji ehtiyyatı minimum toplanır.  
 
 
11.7 Fruktoza və qalaktozanin mübadilə 
xüsusiyyətləri
 
 
Bağırsaqlardan sorulmuş fruktoza və qalaktoza qapı venası 
ilə  qaraciyərə  gətirilir.  Onların  bir  hissəsi  qaraciyərdə  kimyəvi 
çevrilmələrə məruz qalır, digəri isə qan vasitəsilə müxtəlif orqan 
və toxumalara gedib, orada mübadilə prosesinə qoşulur. Fruktoza 
və  qalaktozanın  mübadiləsi  qlikolitik  parçalanma  kimi  gedir. 
Lakin onların parçalanmasının bir sıra fərqləndirici xüsusiyyətləri 
də vardır.  
Fruktoza  ya  qeyri-spesifik  heksokinazanın,  ya  da  spesifik 
təsirli  fruktokinaza  fermentinin  təsiri  ilə  qlikolitik  parçalanmaya 
bilər.  Heksokinaza  fermenti  fruktozanı  fosfat  qalıqlarının  donoru 
vəzifəsini  daşıyan  ATF-in  iştirakı  ilə,  qlikolitik  parçalanmanın 
aralıq  məhsullarından  biri  olan  fruktoza-6-fosfata  çevirir.  Onun 
növbəti  çevrilmələri  isə  adi  qlikolitik  yol  ilə  davam  edir.  Əzələ-
lərdə  fruktoza  əsasən,  bu  yolla  qlikolitik  parçalanma  prosesinə 
qoşulur. Qaraciyərdə fruktozaya təsir göstərən spesifik fruktokina-
za  fermenti  tapılmışdır.  Əzələlərdə  bu  fermentin  olub-olmaması 
hələlik  mübahisəlidir.  Orqanizmə  daxil  olmuş  fruktozanın  20%-ə 
qədəri bu fermentin təsiri ilə katalizə uğrayır. Qaraciyər fruktoki-
nazasının  təsiri  heksokinazanın  təsirindən  fərqlənir.  Onun  təsiri 
altında fruktoza əvvəlcə fosfat turşusu qalığı ilə birləşib, fruktoza- 
1-fosfata çevrilir. Bu reaksiyada da ATF iştirak edir: 

---

317 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İkinci mərhələdə fruktoza-1-fosfat fruktoza-1-fosfataldola-
za fermentinin təsiri ilə dihidroksiasetonfosfata və qliserin aldehi-
dinə parçalanır: 
 
 
 
 
 
 
 
 
        H                                    H 
     HC─OH                         HC─O  F   
        │                                    │ 
        C═O                               C═O 
        │                                    │ 
HO─CH                         HO─CH 
        │          + ATF →           │           +  ADF 
     HC─OH                          HC─OH 
        │                                     │ 
     HC─OH                          HC─OH 
        │                                     │ 
     HC─OH                          HC─OH 
        H                                     H 
 
    Fruktoza                        Fruktoza-1-fosfat 
 
        H               OH 
     HC─O─P═O 
        │               OH 
        C═O                                                  OH           
        │                                                                       O 
HO─CH                                 CH
2
O─P═O    +  C─H 
         │           


 

aldolaza
      │                OH    │ 
      HC─OH                          C═O                     CHOH 
          │                                      │                             │ 
      HC─OH                          CH
2
OH                 CH
2
OH 
          │ 
      HC─OH 
         H 
 
     Fruktoza-1-                    Dihidroksiaseton            Qliserin 
        fosfat                                     fosfat                      aldehidi 

---

318 
 
Üçüncü  mərhələdə  qliserin  aldehidi  triozokinazanın  təsiri 
ilə  fosforlaşaraq,  fosfoqliserin  aldehidinə  çevrilir.  Bundan  sonra 
əmələ  gəlmiş  dihidroksiasetonfosfat  və  fosfoqliserin  aldehidinin 
mübadiləsi  qlikolitik  oksidləşmə-reduksiya  prosesində  təsvir 
edildiyi  kimi  davam  edir.  Sərbəst  fruktozadan  bitki  toxumlarında 
saxarozanın sintezi üçün istifadə oluna bilər. Saxarozanın sintezi-
nin  əsas  yollarından  biri  uridindifosfatqlükoza  ilə  fruktozanın 
qarşılıqlı təsirindən ibarətdir:  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Burada  təsadüf  edilən  UDF-qlükoza  monosaxaridlərin 
―aktiv‖ formalarından biridir. O, müvafiq fermentlərin təsiri altın- 

---

319 
 
da  asanlıqla  bir  sıra  maddələrlə  reaksiyaya  bilir.  Məsələn,  süd 
vəzilərində  laktozanın  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  Bu  reaksiya  
fruktoza ilə UDF-qlükoza arasında gedən reaksiyaya oxşardır.  
Qalaktozanın  qlikolitik  yolla  parçalanmasında  da  UDF-
qlükozanın  rolu  vardır.  Toxumalarda  olan  qalaktoza  mübadilə 
prosesinin  ilk  mərhələsində  qalaktokinaza  fermentinin  təsiri  ilə 
qalakto-1-fosfata çevrilir.  
 
 
Burada  əmələ  gələn  qalaktoza-1-fosfat  UDF-qlükoza  ilə 
reaksiyaya  girərək,  onun  tərkibindəki  qlükozanı  qlükoza-1-fosfat 
efirinə çevirir, özü isə UDF-lə birləşir. Bu reaksiyanı kataliz edən 
ferment heksoza-1-fosfat-uridil-transferaza adlanır:  
 
 
 
Toxumalarda  UDF-qalaktoza  qalaktoza-1-fosfatın  bilava-
sitə  UTF-lə  qarşılıqlı  təsiri  nəticəsində  də  əmələ  gələ  bilər.  Bu 
reaksiya  qaraciyərdə  qalaktoza-1-fosfaturidiltransferaza  fermen-
tinin katalizatorluğu şəraitində baş verir: 
 
 
 
Əmələ  gəlmiş  UDF-qalaktoza  uridin-difosfatqlükoz-
izomeraza  (epimeraza)  fermentinin  təsiri  ilə  dönər  reaksiya  üzrə 
UDF-qlükozaya çevrilir: 
 
 
Beləliklə,  toxumalarda  olan  qalaktoza  yalnız  uridindifosf-
fatqalaktoza  şəklinə  düşdükdən  sonra  qlükozaya  çevrilə  bilir. 
Heksozafosfat-uridiltransferaza və uridindifosfatqlükoz-izomeraza 
fermentləri  eyni  bir  zülal  funksyasının  tərkibinə  daxildir.  Onları 
bir-birindən  ayırmaq  hələlik  mümkün  olmamışdır.  Bu  ferment 
sisteminin anadangəlmə pozğunluğu qalaktozemiya və qalaktozu- 
Qalaktoza + ATF 






aza
qalaktokin
 qalaktoza-1-fosfat + ADF 
UDF-qlükoza + qalaktoza-1-fosfat → UDF-qalaktoza + 
+ qlükoza-1-fosfat 
UDF-qalaktoza 





epimeraza
 UDF-qlükoza 
Qalaktoza-1-fosfat + UTF → UDF-qalaktoza + H
4
P
2
O
7 

---