tam oyili am aliyotda k red it va u n d a n foydaianganlik u c h u n foiz
sum m asini kredit bergan muassasa hisobiga ko ‘chirish yo'li bilan
to'lanadi. Shu yo‘l bilan banklar kredit resurslarining qayta tiklanishini
t a ’minlaydi. Sobiq ittifoq davrida markazlashgan rejali iqtisodiyot
sharoitida kreditlashning «qaytarilmagan ssuda» deb ataladigan noras-
miy tushunchasi bor edi. Kreditlashning bu shakli xalq xo‘jaligining
k o ‘p tarm oqlarida ayniqsa qishloq xo‘jaligi sohasida keng tarqalgan
edi. Kredit davlat banki tom onidan qarz oluvchining moliyaviy ahvolini
hisobga olmagan holda berilar edi. 0 ‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra
qaytarilmaydigan ssudalar budjet subsidiyalarini q o ‘shimcha shakli
sifatida namoyon bo'ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida «qaytarilmas
kredit» tushunchasi bozor iqtisodiyoti tamoyillariga yot bo ‘lib, bunday
kreditning amaliyotda b o ‘lishi iqtisodiyot uchun juda xavfli hisoblanadi.
Kreditning muddatliligi.
Bu tamoyil kredit beruvchidan olingan
kreditni o ‘z vaqtida qaytarib berish muddatini, y a ’ni kreditning qanday
m uddatga berilganligi bilan xarakterlanadi. Bunda shu muddatlilik
tamoyiliga ko‘ra uzoq va qisqa muddatli kreditlarga bo'linadi.
Kreditning muddatlilik tamoyili qarzdor uchun qulay bo'Igan har
q a n d a y vaqtda em as, balki kredit bitim id a k o ‘rsatilgan m a ’lum
m u ddatda kreditni qaytarilishi z a a ir ekanligini bildiradi. Kreditning
muddatliligi har ikkala to m o n , kreditor va qarz oluvchi uchun m u-
himdir. Agar kreditor foizi bilan o ‘z vaqtida qaytarib olsa, uni egasiga
qaytarish yoki yana kreditga berish imkoniyatiga ega bo'ladi. Qarz
oluvchi kreditni samarali ishlatib, uni o ‘z vaqtida kreditorga qaytarish
va shu bilan shartnomadagi jazo choralaridan qutulishidan manfaatdor.
Kreditning muddati b o 'yicha kredit shartnom ada ko‘rsatilgan shartlar-
ning buzilishi natijasida qarz beruvchi qarz oluvchiga iqtisodiy choralar
(jarimalar shaklida, kredit b o ‘yicha foiz darajasini oshirish, kreditning
m uddatini qisqartirish va boshqa) ni q o ‘llash mumkin. Bu choralar
ham yordam berm agan hollarda qarz beruvchi moliyaviy talablarni
xo‘jalik sudi orqali undirib olishi mumkin. Kreditning muddatliligi
kelib tushuvchi boyliklar tejamli va qayta ishlash muddatiga, ishlab
chiqarilgan mahsulotni j o ‘natish muddatiga, tovarlarni sotish muddatiga
va pirovard natijada aylanm a fondlarning doiraviy aylanishining tezli-
giga bog‘liqdir.
Kreditning ta ’minlanganligi.
Bu tamoyil yordam ida xalq xo‘ja!i-
gining rivojlanishida qiym at va m oddiy ishlab chiqarish o 'rta sid a
b o ‘lishi zarur boMgan proporsiyalarning bir rne’yorda bo‘lishi t a ’m in-
lanadi. Bu tam oyilning asosiy m ohiyati shundaki, bunda xo ‘jalik
aylanishida ishtirok etuvchi b a n k m ablag‘larining h a r b ir s o ‘miga
m uayyan boyliklarning bir so 'm i qaram a-qarshi turishi kerak. Banklar
to m o n id an xalq xo'jaligi tarm oqlariga berilgan kreditlar t o ‘liq tovar
moddiy boyliklari va m a ’lum xarajatlar bilan t a ’m in la n g a n b o ‘lishi
kerak. T a rm o q larg a t a ’m in la n m a g a n k red itla rn in g b erilishi b a n k
kreditlarining bankka qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. Bu o ‘z
navbatida b a nkning likvidliligiga va pul m u o m alasiga k a tta t a ’sir
ko‘rsatadi. Shuning uchun h am b ozor iqtisodiyoti sharoitida banklar
t o m o n i d a n be rilad ig a n k re d itla rn in g to v ar m o d d iy b o y lik la r va
xarajatlar bilan ta ’m inlangan bo'lishiga alohida e ’tib o r berilmoqda.
Hozirgi sharoitda bu jarayo n n in g amalga oshirilishini quyidagicha
ifodalash mumkin.
Kredit olayotgan korxona ban k ka tovar yoki to v ar hujjatlarini,
boshqa biror shakldagi mulkni garovga q o ‘yadi va b a n k bergan kredit
qarz o ‘rnini qoplash huquqiga ega bo'ladi. B a ’zida kred it varrant
asosida ham berilishi m um kin (Varrant — garov u c h u n xizm at qiluvchi
hujjat). Bunda kreditorning berayotgan krediti to v ar-m o d d iy boyliklar
bilan ta ’minlanganligiga ishonch hosil qilish kerak.
Bank ssudalarini tovar-m oddiy boyliklar bilan t o ‘liq t a ’m in lan-
ganligi pul m uomalasining barqarorligini t a ’minlaydi c h u n k i bankda
pullarning naqd pulga va aksincha aylanishi transformatsiyalanib turadi.
Xulosa qilib aytganda, kreditning t a ’m inlanganlik t a ’moyili qarz
oluvchi o ‘ziga oigan majburiyatlarni buzish sharoitida qarz beruvchining
mulkdorlik manfaatlarini himoya qilishni ta ’minlaydi va o ‘zining amaliy
aksini kreditni biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda
topadi. Bu um umiqtisodiyot barqarorlikka erishish davrida ayniqsa
muhimdir.
4.
T o ‘lovlilik tamoyili.
Bu tam oyil aylanm a fondlarning doiraviy
aylanishini, kengaytirilgan tak ro r ishlab chiqarish jara y o n in i t a ’m in-
lovchi to ‘lov resurslari summ asini avanslashtirish zaruriyatidan kelib
chiqadi.
Bu tamoyilga asosan korx on alar foydalanilgan qarz m ab la g ‘lari
u c h u n kreditorga foiz shaklida t o ‘lovni o ‘tkazadi. K reditning t o ‘lovligi
uni t o ‘liq su m m a d a o ‘z egasiga qaytarilishinigina em as, shu bilan
kredit u c h u n foiz shaklidagi t o 'lo v bilan qaytarilishini ifodalaydi.
Dem ak, kreditor o ‘z mablag‘larini h e c h vaqt o ‘z hajm ida qaytarib
olish sharti bilan berm aydi, b u n d a u m ab la g ‘ni qarzga berganligi
uchun m uayyan t o ‘lov talab qiladi (foizsiz imtiyozli kreditlar b u n d a n
mustasno).
Dostları ilə paylaş: |