O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

tam oyili  am aliyotda  k red it  va  u n d a n   foydaianganlik  u c h u n   foiz 
sum m asini  kredit  bergan  muassasa  hisobiga  ko ‘chirish  yo'li  bilan 
to'lanadi.  Shu yo‘l bilan banklar kredit resurslarining qayta tiklanishini 
t a ’minlaydi.  Sobiq  ittifoq  davrida  markazlashgan  rejali  iqtisodiyot 
sharoitida kreditlashning  «qaytarilmagan ssuda»  deb  ataladigan  noras- 
miy  tushunchasi  bor  edi.  Kreditlashning  bu  shakli  xalq  xo‘jaligining 
k o ‘p  tarm oqlarida  ayniqsa  qishloq  xo‘jaligi  sohasida  keng  tarqalgan 
edi.  Kredit davlat banki tom onidan qarz oluvchining moliyaviy ahvolini 
hisobga olmagan holda berilar edi.  0 ‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra 
qaytarilmaydigan  ssudalar  budjet  subsidiyalarini  q o ‘shimcha  shakli 
sifatida  namoyon  bo'ladi.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  «qaytarilmas 
kredit»  tushunchasi  bozor iqtisodiyoti tamoyillariga yot  bo ‘lib,  bunday 
kreditning amaliyotda b o ‘lishi  iqtisodiyot uchun juda xavfli  hisoblanadi.
Kreditning  muddatliligi. 
Bu  tamoyil  kredit  beruvchidan  olingan 
kreditni o ‘z vaqtida qaytarib berish  muddatini, y a ’ni  kreditning qanday 
m uddatga  berilganligi  bilan  xarakterlanadi.  Bunda  shu  muddatlilik 
tamoyiliga  ko‘ra  uzoq  va  qisqa  muddatli  kreditlarga  bo'linadi.
Kreditning  muddatlilik  tamoyili  qarzdor  uchun  qulay  bo'Igan  har 
q a n d a y   vaqtda  em as,  balki  kredit  bitim id a  k o ‘rsatilgan  m a ’lum 
m u ddatda  kreditni  qaytarilishi  z a a ir  ekanligini  bildiradi.  Kreditning 
muddatliligi  har  ikkala  to m o n ,  kreditor  va  qarz  oluvchi  uchun  m u- 
himdir.  Agar  kreditor foizi  bilan  o ‘z vaqtida  qaytarib  olsa,  uni  egasiga 
qaytarish  yoki  yana  kreditga  berish  imkoniyatiga  ega  bo'ladi.  Qarz 
oluvchi  kreditni  samarali  ishlatib,  uni  o ‘z vaqtida  kreditorga  qaytarish 
va shu bilan shartnomadagi jazo choralaridan qutulishidan  manfaatdor. 
Kreditning  muddati b o 'yicha kredit shartnom ada ko‘rsatilgan shartlar- 
ning buzilishi natijasida qarz beruvchi  qarz oluvchiga iqtisodiy choralar 
(jarimalar shaklida,  kredit  b o ‘yicha  foiz  darajasini  oshirish,  kreditning 
m uddatini  qisqartirish  va  boshqa)  ni  q o ‘llash  mumkin.  Bu  choralar 
ham   yordam  berm agan  hollarda  qarz  beruvchi  moliyaviy  talablarni 
xo‘jalik  sudi  orqali  undirib  olishi  mumkin.  Kreditning  muddatliligi 
kelib  tushuvchi  boyliklar  tejamli  va  qayta  ishlash  muddatiga,  ishlab 
chiqarilgan mahsulotni j o ‘natish  muddatiga, tovarlarni sotish muddatiga 
va  pirovard  natijada  aylanm a fondlarning  doiraviy  aylanishining tezli- 
giga  bog‘liqdir.
Kreditning  ta ’minlanganligi. 
Bu  tamoyil  yordam ida  xalq  xo‘ja!i- 
gining  rivojlanishida  qiym at  va  m oddiy  ishlab  chiqarish  o 'rta sid a  
b o ‘lishi  zarur boMgan  proporsiyalarning  bir rne’yorda  bo‘lishi  t a ’m in- 
lanadi.  Bu  tam oyilning   asosiy  m ohiyati  shundaki,  bunda  xo ‘jalik

---

aylanishida  ishtirok  etuvchi  b a n k   m ablag‘larining  h a r   b ir  s o ‘miga 
m uayyan boyliklarning bir so 'm i  qaram a-qarshi turishi  kerak.  Banklar 
to m o n id an   xalq  xo'jaligi  tarm oqlariga  berilgan  kreditlar  t o ‘liq  tovar 
moddiy  boyliklari  va  m a ’lum   xarajatlar  bilan  t a ’m in la n g a n   b o ‘lishi 
kerak.  T a rm o q larg a   t a ’m in la n m a g a n   k red itla rn in g   b erilishi  b a n k  
kreditlarining  bankka  qaytib  kelmasligiga  asos  hisoblanadi.  Bu  o ‘z 
navbatida  b a nkning  likvidliligiga  va  pul  m u o m alasiga  k a tta   t a ’sir 
ko‘rsatadi.  Shuning  uchun  h am   b ozor  iqtisodiyoti  sharoitida  banklar 
t o m o n i d a n   be rilad ig a n   k re d itla rn in g   to v ar  m o d d iy   b o y lik la r  va 
xarajatlar  bilan  ta ’m inlangan  bo'lishiga  alohida  e ’tib o r  berilmoqda. 
Hozirgi  sharoitda  bu  jarayo n n in g   amalga  oshirilishini  quyidagicha 
ifodalash  mumkin.
Kredit  olayotgan  korxona  ban k ka  tovar  yoki  to v ar  hujjatlarini, 
boshqa  biror  shakldagi  mulkni  garovga  q o ‘yadi  va  b a n k   bergan  kredit 
qarz  o ‘rnini  qoplash  huquqiga  ega  bo'ladi.  B a ’zida  kred it  varrant 
asosida ham   berilishi m um kin  (Varrant  — garov u c h u n  xizm at  qiluvchi 
hujjat).  Bunda  kreditorning  berayotgan  krediti  to v ar-m o d d iy  boyliklar 
bilan  ta ’minlanganligiga  ishonch  hosil  qilish  kerak.
Bank  ssudalarini  tovar-m oddiy  boyliklar  bilan  t o ‘liq  t a ’m in lan- 
ganligi  pul  m uomalasining  barqarorligini  t a ’minlaydi  c h u n k i  bankda 
pullarning naqd pulga va aksincha aylanishi transformatsiyalanib turadi.
Xulosa  qilib  aytganda,  kreditning  t a ’m inlanganlik  t a ’moyili  qarz 
oluvchi o ‘ziga oigan majburiyatlarni  buzish sharoitida qarz beruvchining 
mulkdorlik manfaatlarini himoya  qilishni ta ’minlaydi va o ‘zining amaliy 
aksini  kreditni  biror  garov  yoki  moliyaviy  kafolat  asosida  berishda 
topadi.  Bu  um umiqtisodiyot  barqarorlikka  erishish  davrida  ayniqsa 
muhimdir.
4. 
T o ‘lovlilik  tamoyili. 
Bu  tam oyil  aylanm a  fondlarning  doiraviy 
aylanishini,  kengaytirilgan  tak ro r  ishlab  chiqarish jara y o n in i  t a ’m in- 
lovchi  to ‘lov  resurslari  summ asini  avanslashtirish  zaruriyatidan  kelib 
chiqadi.
Bu  tamoyilga  asosan  korx on alar  foydalanilgan  qarz  m ab la g ‘lari 
u c h u n  kreditorga foiz shaklida t o ‘lovni o ‘tkazadi.  K reditning t o ‘lovligi 
uni  t o ‘liq  su m m a d a   o ‘z  egasiga  qaytarilishinigina  em as,  shu  bilan 
kredit  u c h u n   foiz  shaklidagi  t o 'lo v   bilan  qaytarilishini  ifodalaydi. 
Dem ak,  kreditor  o ‘z  mablag‘larini  h e c h   vaqt  o ‘z  hajm ida  qaytarib 
olish  sharti  bilan  berm aydi,  b u n d a   u  m ab la g ‘ni  qarzga  berganligi 
uchun  m uayyan  t o ‘lov  talab  qiladi  (foizsiz  imtiyozli  kreditlar  b u n d a n  
mustasno).

---