O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor



Yüklə 10,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/124
tarix23.09.2018
ölçüsü10,01 Mb.
#70228
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   124

buni  amalga  oshirishga  im kon  beradigan  muayyan  tuzilm a  ham   zarur 
boMadi.
Xususan,  naqd  pul  m ab lag iari  emissiya  qilinishi  (bosilishi)  kerak. 
O d atd a,  emissiya  jarayonida  har  bir  pul  beigisiga  nafaqat  muayyan 
tashqi  k o ‘rinish,  shu bilan birga soxta belgilar yasalishidan  himoyalash 
u c h u n   o'zining  himoya  vositalari  q o ‘yiladi.  Bunday  himoya vositalari 
ikki  xildagi  ahamiyatga  ega.  Bir tom o n d an,  ular bank uch u n  ortiqcha, 
u nga  m ansub  b o ‘lmagan  pul  belgilarining  paydo  b o ‘lmasligiga  kafolat 
boMadi,  boshqa tom ondan  —  iqtisodiy subyektga haqiqiy pul belgilarini 
soxta  belgilardan  ajratib  faqat  haqiqiy  pul  belgilaridan  foydalanish 
im konini  beradi.
Shun dan  keyin  naqd  pul  aylanishini  tashkil  etish  uchun  emissiya 
tizim in ing  barcha  b o ‘g'inlari:  markaziy  bank  va  hisob-kitob-kassa 
markazlarining  (yoki  naqd  pul  mablagMarini  aylanishga  chiqarishga 
im kon  beradigan  boshqa  tuzilmalarning)  amal  qilishi  zarur.
N a q d   pullar  aylanishining  amal  qilishiga  doir  quyidagicha  asosiy 
tam oyillar  ajratib  koTsatiladi:
1)  moliya  m uassasalari-em itentlarning  mavjudligi;
2) bozor qatnashchilarining  mablagMarni sarflash  yuzasidan  iqtisodiy 
erkinligi;
3)  t a ’sis  etilgan  milliy  pul  birligining  amal  qilishi;
4)  nazorat qiluvchi  organlar oldida tushum lar va  xarajatlar hajmlari 
u c h u n   hisobotchilikni  amalga  oshiristi  mumkinligi;
5)  pul  mablagMariga  egalik  qilishning  legitimligi.
N a q d   pul  mablagMarining  toMaqonli  aylanishi  imkoniyatiga  ega 
b o ‘lish uchun  iqtisodiy tizim  rivojlanishning muayyan  darajasiga erish- 
gan  b o ‘lishi  kerak.  X o 'ja lik d a   naqd  pullar  oqim lari  harakatining 
m uayyan  kanallarini  ajratish  mumkin:
1)  pul mablag‘larining markaziy bankdan mintaqalardagi hisob-kitob- 
kassa markazlariga va u yerdan yana markaziy bankka ko'chirilishi. Bunday 
ko'chirish pul mablag‘larini emissiya qilish, ulami muomaladan olib qo‘yish 
yoki  yaroqsiz  holga  kelgan  kupyuralarni  yangilari  bilan  almashtirish 
jarayonlarini  amalga  oshirish  zarurligi  bilan  bogiiq;
2)  pul  m ablag‘larining  hisob-kitob-kassa  markazlari  kassalaridan 
banklarga yoki  korxonalar kassalariga  ko‘chirilishi.  Bu  ish haqini  naqd 
p u lla r  bilan  berish  yoki  b oshqa  operatsiyalarning  bajarilishi  bilan 
bog'liq.  O datda,  bund ay   ko 'chirishdan  oldin  ushbu  tashkilotlarning 
hisobvaraqlari  b o 'y ich a   pul  mablagMarining  naqd  pulsiz  o ‘tkazilishi 
am alga  oshiriladi;


3)  pul  m ablag‘larining  korx o nalar  kassalari,  b anklar  va  boshqa 
m uassasalardan  iqtisodiyotning b o sh q a  subyektlariga:  uy x o ‘jaliklariga 
ish  haqi,  stipendiyalar,  pensiyalar,  nafaqalar  yoki  korxonalarga  xiz- 
m atlar,  tovarlar  uchun  haq  to 'lash  sifatida  k o ‘chirilishi;
4)  naqd pul  mablag‘larining tovarlar sotib olinganligi yoki  xizmatlar 
k o ‘rsatilganligi,  shuningdek,  m u ayy an   moliyaviy  o p eratsiyalarning 
(birjadagi o ‘yin,  sug‘urtaning xarid  qilinishi,  xususiy pensiya fondlariga 
ajratmalar  va  hokazo)  o'tkazilganligi  m unosabati  bilan  uy   x o ‘jalikla- 
ridan  korxonalar  va  muassasalarga  ko'chirilishi;
5)  naqd  pul  m ablag'larining  resurslarning  qayta  taq sim lanishi, 
ularning oilaning turli a ’zolari  o ‘rtasida yanada samarali foydalanilishi 
u c h u n   bir  x o ‘jalik  ichida  ko ‘chirilishi.
Pul  tizimi  pul  muomalasini  tashkil  etishning  tarixiy jih a td a n   qaror 
topgan  va  q o n u n   bilan  m ustahkam lab  qo'yilgan  shaklidir.  B oshqacha 
aytganda,  bu  pul  muomalasining  an iq   bir  m am lakatda  m uayyan  vaqt 
ichida  q o ‘llaniladigan  qoidalari  va  m e ’yorlari  majmuidir.
Milliy  valuta  tizimi  pul  tizim ining  tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Pul 
mablag'lari  iqtisodiyotda  amal  qiladigan  shaklga  qarab  pul  m ablag‘- 
larining  ikki  tipi:  metall  pullar  m uo m alasi  tizimi  va  pul  belgilari 
muomalasi  tizimi  farqlanadi.
Metall  pullar  muomalasi  tizimlari  pullik  tovar  (oltin  va  kum ush) 
bevosita  m uom alada  b o ‘lgan  sharoitda  amal  qilgan.  B unda  m azk u r 
metall  pullarning  barcha  funksiyalarini  bajargan.  mavjud  kredit  pullar 
esa  metallga  erkin  almashtirilgan.
Metall  pul  belgilarining  m uom alasi  tizim ida  bimetallizm  davri  va 
m onom etallizm   davri  farqlanadi.  B unday  holda  bimetallizm   iqtisodiy 
jarayonlarda  ikkita  asi  metaliarning  bir vaqtda  foydalanishi  bilan  tav- 
siflanadi,  m onom etallizm   esa  u m u n liy   ekvivalent  sifatida  bir  m etallga 
o 'tish ni  anglatadi.
B u n d a   b im e ta lliz m   h o la tid a   q u y id a g ic h a   xillar  a jra tib   k o ‘r- 
satiladi:
1)  parallel  valuta  tizimi  —  oltin  bilan  kum ush  o ‘rtasidagi  o ‘zaro 
nisbat  bozorda  stixiyali  ravishda  belgilanadi;
2)  q o ‘shaloq  valuta  tizimi  —  ikki  metall  o ‘rtasidagi  o 'z a ro   nisbat 
davlat to m onidan ushbu metallarga bo'lgan  talabga,  shuningdek,  ushbu 
davlatdagi  iqtisodiy  va  siyosiy  vaziyatga  qarab  belgilanadi;
3)  nuqsonli  valuta  tizimi  —  m etallar  iqtisodiy  tizim da  m avjud 
boMadiyu, lekin teng huquqlarga ega b o ‘lmaydi.  Odatda,  davlat  kum ush 
valutaning  zarb  qilinishi  va  foydalanishiga  cheklashlar  kiritadi.
4 — O.Yu.  Rashidov  va  bosh.
49


Faqat bir metallning amal  qilish tizimi sifatidagi  m onom etallizm da 
ham  ayrim  o ‘zgarishlar  yuz  berdi:
1)  oltin  tangali  standart  —  t o ‘laqonli  oltin valutaning  amal  qilishi, 
u nda  tovarlarning  qiymati  h a m   ushbu  valuta  bilan  hisoblanadi;
2)  oltin  yombili  standart  —  oltin  m uom alada  boMmaydi,  lekin 
unga  katta  m iqdorlardagi  (yombi  m iqdorida)  alm ashinish  amalga 
oshiriladi;
3)  oltin  valutali  (oltin  devizli)  standart  —  pullarning  almashinishi 
faqat  oltin  yombili  standartli  m am lakatlarning  valutalariga  amalga 
oshiriladi.
H a m m a  ko‘rinishlardagi  oltin standartning bekor qilinganidan  keyin 
kredit  belgilari  m uom alasi  tizim i  o ‘rnatiladi  va  Bretton-Vuds  va 
Yamayka  tizimlari  izchillik  bilan  shakllantiriladi.
Asosiy  farq  potensial  oltin  tarkibga  ega  valutalarning  bilvosita 
a lo q a s in in g   idrok  e tilis h id a d ir.  Bretton-Vuds  tizimi  y an a  o ltin 
zaxiralarining  nom inal  rolini  h am   hisobga  oladi  va  xalqaro  hisob- 
kitoblarda  oltinga  ekvivalent  rolini  bag‘ishlaydi,  Yamayka  tizimi  esa 
oltin  metallga  nisbatan  har  qanday bog‘lanishni  mutlaqo  inkor  qiladi. 
Pullar b o ‘yicha o ‘zaro  m unosabatlarning yangi  tizimi  quyidagilar bilan 
tavsiflanadi:
1)  o ‘zlashtirish b o ‘yicha maxsus  huquqlarning  ( 0 ‘M H) jahon  pullari 
va ja h o n   hisobga  olish  birligi  sifatida  e ’lon  qilinishi;
2)  0 ‘M H   kursini  hisob-kitob  qilish  tizimida  AQSH  dollarining 
katta  rol  o'ynashi;
3)  oltin  o ‘zining  pullik  rolini  butunlay  yo'qotadi,  lekin  davlatning 
zaxirasi  va boshqa  m am lakatlarning valuta  birliklarini  sotib  olish  usuli 
sifatida  qoladi.
Q hqa  xulosalar
Pul  - -   bu  shunday  maxsus  tovarki,  u  h am m a  boshqa  tovarlar 
u c h u n   ekvivalent vazifasini  bajaradi.  Pul  um um iy  tovarlarni  ayirbosh- 
lashda  asosiy  vazifani  bajaradi.
Tijorat  banklar  to m o n id a n   o ‘z  mijozlariga  beradigan  kreditlar 
iqtisodiyotda  yangi  pulni  yaratishga,  ya’ni  naqd  pul  hajmini  ko'payi- 
shiga  olib  kelmaydi.  Lekin  tijorat  banklarida  o ‘z  majburiy  zaxiralari 
orqali  mamlakatdagi  m u om alada  mavjud  b o ‘lgan  naqd  pul  hajmini 
o'zgarishga ta ’sir eta oladi.  Pul massasini  o ‘lchov  ko‘rsatkichlari  b o ‘lib, 
pul  agregatlari  hisoblanadi.


Yüklə 10,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   124




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə