O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

larda  m uayyan  pul  summasini  o ‘tkazish  majburiyatini  o ‘z  zimmasiga 
oladi;
2)  ushbu paragraf qoidalari,  m abodo  qonunga  ko ‘ra yoki  qonunga 
binoan belgilangan bank qoidalariga muvofiq b oshqacha qoida nazarda 
tutilm agan  bo‘lsa  yoki  m uno sab atlar  m ohiyatidan  b o shqacha  qoida 
kelib  chiqm asa,  pul  m ablag‘larini  ushbu  b a nk d a  hisobvaraqqa  ega 
b o ‘lmagan  shaxsning  bu  bank  orqali  o'tkazishi  bilan  bog'liq  m unosa- 
batlarga  nisbatan  qoMlaniladi;
3)  t o ‘lov topshiriqnom alari  orqali  hisob-kitoblarni  amalga oshirish 
tartibi  q o n u n  bilan  yoki  q o n u ng a binoan  belgilangan  bank  qoidalariga 
va  bank  amaliyotida  qo ‘llaniladigan  amaliy  aylanish  odatlariga  k o ‘ra 
tartibga  solinadi.
Bu  o ‘rinda  shuni  qayd  qilish  kerakki,  bu  to'lo v n i  amalga  oshirish 
m uddatlarini belgilaydigan  m e ’yorlar turli  m am lakatlarda q aro rto p g an  
a n ’analarga  muvofiq  turlicha  b o ‘lishi  m um kinki,  bu   xorijlik  kontra- 
gentga  t o ‘lovni  amalga  oshirishda  alohida  aham iyat  kasb  etadi.
T o‘lov  talabnomalari-topshiriqnomalari  yordamidagi  hisob-kitob 
iqtisodiy kontragentlar o ‘rtasidagi  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarning yana 
bir uslubi  hisoblanadi.  Ushbu  hisob-kitob shakli  kam ida u ch ta subyekt: 
yetkazib beruvchi, xaridor va ushbu subyektlar o'rtasidagi  hisob-kitobni 
amalga oshiradigan bankning mavjud bo'lishini  nazarda tutadi.  Bundan 
tashqari,  agar  korxonalar  turli  banklarning  x izm atlaridan  foydala- 
nadigan  b o ‘lsa  yoki  hududiy jih a td an   turli  m am lakatlarda joylashgan 
b o ‘lsa,  unda  subyektlar-bitim  qatnashchilari  soni  pul  m ablag‘larini 
yetkazib  beruvchining  bankiga  yetkazish  uch u n  zaru r  banklar  soniga 
k o ‘payadi.
Hisob-kitoblarning  bu  shakli  shuni  nazarda  tutadiki,  b an k   bitim 
qatnashchilari  o'rtasidagi  shartlarnin g  b arch a  jih atlari  k o ‘rsatilgan 
hujjatlarga  ega  bo'ladi.  S h u n d a y   qilib,  k o rx o n a la r  b a n k k a   oddiy 
topshiriqnom ani  berishdagi  kabi  haq  t o ‘lash  m uddatlarini  tanlashda 
unchalik  erkin  b o ‘lishmaydi.  B unday  holda  bitim ga  doir  m uayyan 
kafolat  afzallik  hisoblanadi,  ch u n ki  b an k   odatda,  ushbu  bitim ning 
imkoniyatlarini tekshiradi va to'lovni  eng qulay tarzda am alga oshiradi: 
yetkazib  beruvchi  bilan  to ‘lovchi  o ‘rtasidagi  rasmiylashtirilgan  shart- 
nom aga  binoan  naqd  pulsiz  hisob-kitoblar  shakli  - -   t o ‘lov  talabno- 
rnalari-topshiriqnomalarini  rasmiylashtiradi.
Ushbu  operatsiyani  bajarishda  bank  sam aradorligining  katta  rol 
o'ynashi  natijasida  bank xatolaridan  himoyalanish  b o ‘yicha  muayyan 
tizim  qaror topadi.  Bunday tizim   m ijozlarning  hisobvaraqlari  bo'yichí

---

bank  operatsiyalarini  nazorat  qilish  va  noinsoflikdan  himoya  qilish 
uchun  zam r.  Bank  Fuqarolik  kodeksiga  muvofiq  topshiriqnom aning 
ijro  etilmasligi  yoki  Iozim  darajada  ijro  etilmasligi  u ch u n   quyidagicha 
m as’uliyatni  o ‘z  zimmasiga  oladi:
1)  bank  mijozning topshirig'ini  ijro qilmaganida yoki  lozim  darajada 
ijro qilmaganida qonunda nazarda tutilgan asoslar bo ‘yicha va  miqdor- 
larda javobgarlikni  o ‘z  zimmasiga  oladi;
2)  mijozning  topshirig‘i  ijro  qilinmasligi  yoki  lozim  darajada  ijro 
qilinmasligi  hollari  to ‘lovchining  topshirig'ini  ijro  etish  uchun  jalb 
etilgan  b ank   hisob-kitob  operatsiyalarini  amalga  oshirish  qoidalarini 
buzganligi  bilan  bog‘liq  boMgan  hollarda,  buning  uchun  javobgarlik 
sud  to m o n id a n   shu  bank  zim m asiga  yuklanganida;
3) agar bankning hisob-kitob operatsiyalarini  amalga oshirish qoida­
larini  buzishi  pul  mablag‘larining  noqonuniy  ushlab  qolinishiga  olib 
kelsa,  u n da  bank  qonunda  nazarda  tutilgan  tartibda  va  miqdorlarda 
foizlarni  t o ‘lashi  shart.
Shunday  qilib,  bank  o ‘z  majburiyatlarini  bajarmagan,  deb  e ’tirof 
qilinishi  m um kin  va  bunday  holda  pul  mablag'larini  qaytarilishini 
yoki  zararning  o ‘rnini  qoplashni  kafolatlaydi.
Inkasso  bo‘yicha  hisob-kitoblar.  N aqd  pulsiz  hisob-kitoblarning 
eng  k o ‘p  q o ‘llaniladigan  shakllaridan  biri  inkasso  b o ‘yicha  hisob- 
kitoblardir.  Bunday  shakl  kam ida  u chta  iqtisodiy  kontragent:  xaridor, 
sotuvchi  va  ushbu  operatsiyani  amalga  oshiradigan  tijorat  bankining 
mavjud  b o ‘lishini  nazarda  tutadi.  Agar  xalqaro  bitim   (ya’ni,  turli 
m am lakatlarga  mansub  kontragentlar  qatnashuvchi  bitim)  bo'yicha 
t o ‘lovlarni  amalga  oshirishda  hisob-kitobning  bu  uslubi  tanlangan 
b o ‘lsa,  u n d a   m azkur  operatsiyani  bajarish  jarayonida,  odatda,  ikkita 
bank:  eksportchi  banki  va  im portchiga  xizmat  ko'rsatuvchi  bank  ish 
olib  boradi.
Inkasso  operatsiyasining  amalga  oshirilishida  bank  o ‘z  mijozining 
topshirig‘iga  ko‘ra uning biznes  b o ‘yicha sherigidan yuklab jo'natilgan 
to v a r  yoki  k o ‘rsatilgan  x izm a tla r  u c h u n   to 'lo v n i  oladi.  Bank  bu 
m ablag‘larni  eksportchining  hisobvarag‘iga  o ‘tkazadi.  Ushbu  hisob- 
kitoblarning amalga oshirilishi  u c h u n   iqtisodiy kontragentlar muayyan 
tovarlarni  tovar xaridorining  manziliga yuklab j o ‘natishga doir bitimni 
tuzishi  zarur.  S hundan  so ‘ng  sotuvchi  o'ziga  xizmat  k o ‘rsatadigan 
bankka bu  bitimni tasdiqlovchi va bankni  iqtisodiy kontragentlar tuzgan 
bitim ning  m uddatlari,  shartlari  va  hajmlari  haqida  xabardor  qiladigan 
h u jja tla rn i  ta q d im   e ta d i.  B a n k k a   ta q d im   e tilish i  z a ru r  b o 'lg an

---