O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

q o ‘llanilishining  oshishiga  olib  keladi.  N a q d   pulsiz  pul  m ablag'lari 
q o ‘llanilishi  chastotasining  ko ‘payishi  pul  m uom alasining  u m u m iy  
tarkibida  naqd  pullam ing  kamayishiga  va  davlatning  pul  aylanishini 
tartibga  solish  asosiy  uslublarining  o'zgarishiga  olib  keladi.
Pul  m uom alasining  tezligi  pul  aylanishining  m uhim   tavsifnom asi 
hisoblanadi.  Bu shu bilan bog'liqki,  muayyan vaqt davomida  (m asalan, 
yil  davomida)  h ar  bir  pul  birligi  aylanishining  soni  q anchalik  k o ‘p 
b o ‘lsa,  iqtisodiyotning  normal  faoliyat  yuritishi  u c h u n   zaru r  b o ‘lgan 
pul mablag‘larining miqdori shunchalik kam bo ‘ladi. Amalda pul  massasi 
muomalasining  tezligi  darom ad  m uom alasining  tezligini  k o 'rsatad i.
Tijorat  banki  o ‘z  mijozlariga  turli  xildagi  xizmatlarni  ko'rsatadi. 
Lekin  baribir,  agar  har  qanday  tijorat  banki  o ‘z  mijoziga  o c h m o q c h i 
b o ‘lgan  aniq hisobvaraqlar haqida gapiriladigan  b o ‘lsa, u n d a  v ariantlar 
ro ‘yxati  keskin  kam ayadi.  Barcha  bank  hisobvaraqlari  b e sh   tipga: 
m uddatli  yoki  depozitlar,  talab  qilib  o lin ad ig an   h iso b v a ra q la r  va 
yuridik shaxslarning  maxsus  tijorat  hisobvaraqlariga b o ‘linadi.  Yuridik 
shaxslarning  m axsus  tijorat  hisobvaraqlari  talab  qilib  o lin a d ig a n  
hisobvaraqlar shaklida va ushbu hisobvaraq b o ‘yicha hisob-kitoblarning 
maxsus shartlariga ega hisobvaraq shaklida ham  b o ‘lishi  m um kin.  Lekin 
baribir,  hisobvaraqlarning  asosiy  ko ‘pchiligi  depozitlar yoki  talab  qilib 
olinadigan  hisobvaraqlardan  iborat.
Mazkur bankda  aniq  m u d d at  davomida,  m uayyan  foiz  bitan  tutib 
tu rila d ig a n   va  u sh b u   h iso bv araqd ag i  m a b la g ‘la rd a n   f o y d a la n is h  
yuzasidan  c h e k la n ish la r  am al  q iladigan  hiso b v a ra q la r  d e p o z itla r  
deyiladi.  Odatda,  ushbu  hisobvaraqning  bankda  saqlanishi  yuzasidan 
taxm in  qilinayotgan  m uddatga  qarab  bu  o m o n a t  turi  b o ‘y ich a  foizli 
stavka  miqdori  belgilanadi.  Biroq  a m a ld a   h am ish a  h a m   s h u n d a y  
b o ‘lavermaydi.  K o ‘pincha banklar m uddatga  m utanosib  ravishda oshib 
boradigan  foizlarni  belgilashadi.  Shu n d ay   qilib,  o m o n a tla r   turlari 
orasidagi  tafovut  y o ‘qoladi,  chunki  mijoz  ayni  b ir  xildagi  m u d d a t 
uchun  foiz  sifatida  bir  xil  miqdordagi  darom adni  oladi.  T alab   qilib 
olinadigan  hisobvaraqlar  bilan  depozitlar  orasidagi  farqning  m a ’nosi 
ushbu  hisobvaraqda  q o ‘yilgan  pul  m ablag‘laridan  foydalanish  im k o - 
niyatidan  iboratdir.
Talab  qilib  olinadigan  hisobvaraqlar  am ald a  hech  qan d ay   foyda 
keltirmaydi,  lekin bankdan  har qanday vaqtda u shbu pul  mablagMarini 
talab  qilib  olish  imkoniyatini  beradi.  O datda,  barcha  plastik  k arto ch - 
kalar pul  m ablag'larini  talab  qilib  olinadigan  hisobvaraqlarga joylash- 
tirishning  elektron  variantidir,  chunki  b an k d an   har  qan d ay   v aq td a

---

ushbu  pul  m ablag‘lari  talab  qilib  olinishi  m u m k in .  S h u n g a  m os 
ravishda,  bank  joylashtirilgan  m ablag‘lam ing  birdaniga  y o ‘qotilishi 
mumkinligini  kom pensatsiya  qilishga  urinadi  va  juda  past  narxlarni 
nazarda tutadi.  Bu obyektiv zaruriyat bilan bog‘liq.  Bankning hisobva- 
rag‘i  bo ‘yicha  foiz  bankning  o ‘zi  unda joylashtirilgan  pul  m ablag‘lari 
joylashgan  m uddat  davom ida und an  q ancha  darom ad olishi  m um kin- 
ligiga  b og ‘liq  b o 'la d i.  B un day   ho ld a  m ijoz  pullarni  jo y lash tirish  
m uddatining  ko‘p b o ‘lmasligini,  binobarin,  bankning o ‘zi  orttiradigan 
va  o ‘z  m ijozlariga  t o ‘laydigan  p oten sial  foizlarning  ham   yuqori 
b o ‘lmasligini  oldindan  biladi.  M ablag‘larning  depozit  om onatlariga 
joylashtirilish  holatida  esa  mijozning  pul  m ablag‘larini  qaytarib  olish 
m uddati  om onatga  doir  shartnom ada  oldindan  aytib  o ‘tilgan  b o ‘ladi, 
shuning  uchun  bank  bu  pul  mablag‘larini  t o ‘la  ishonch  bilan  tasarruf 
qilishi  m um kin  va  b u n da  mijoz  darom adining  miqdori  faqat  m azkur 
bankning  mijozning  pul  m ablag‘laridan  foydalanish  evaziga  d arom ad 
olishiga  doir  imkoniyatlariga  bog‘liq  b o ‘ladi.
Bank  bilan  pul  m a b la g ‘larini  jo y la sh tirish   u c h u n   s h a rtn o m a  
tuzilishida  bank  va  o m onatchining  huquqlari  ham da  majburiyatlarini 
tasdiqlaydigan bir qator hujjatlar rasmiylashtiriladi.  Bank hisobvarag‘iga 
doir  bunday  shartn om ada  kontragentlarning  to'liq  nomlari  va  ushbu 
bitimning barcha shartlari  yozib qo'yiladi.  Bunday shartlarga:  om onatni 
saqlash  muddatlari,  foizlarni  hisoblash va foydalanish shartlari,  m azkur 
shartnom aning  am al  qilish  m uddatlarini  o ‘zgartirish  yoki  uzaytirish 
mumkinligi  kiradi.
H is o b -k ito b la rn in g   n aqd   pulsiz  shakli  iqtisodiy  k o n tra g e n tla r 
o'rtasidagi bitim larning amalga oshirilishidagi eng ko‘p q o llan ilad ig an  
shakldir.  Bu  n a q d   pulsiz  hisob-kitoblarning  hisob-kitobni  am alga 
oshirishdagi  xavfsizligi  va  pul  m ablag'larini  tashish  achun  transaksion 
xarajatlarning  qisqarishi  (chunki  bun d a  ushbu  m ablag'larning  o ‘zi 
b o ‘lmaydi)  kabi jihatlari  bilan  bog‘liqdir.  N a q d   pulsiz  hisob-kitoblar 
bank  tashkilotlari  vositachiligida  amalga  oshiriiadi,  ular  bir  iqtisodiy 
subyektdan  boshqa  subyektga  pul  mablag'larirn  yetkazishning  ushbu 
shakli  b o ‘yicha  barcha operatsiyalarni  bajaradilar.  Bunday operatsiya- 
larni  faqat  turli  b a n k   tuzilm alari  o ‘rtasida  vakillik  m unosabatlari 
o ‘rnatilgan  sh a ro itd a   am alga  oshirish  m um kin.  B undan  tashqari, 
banklar  m ijozning  amalga  oshirilgan  bitim  u ch u n   hisob-kitob  qilishi 
kerak bo ‘lgan amaliy sherigiga yaqin joyda o 'z  fiiiallari yoki bo'liinlariga 
e g a b o ‘lsa,  hisob-kitoblarni bunday su r’atlarda baiarishi  mumkin.  N aq d  
pulsiz  hisob-kitoblar  bir  davlatning  iqtisodiy  subyektlari  o ‘rtasida  va

---