O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

shubhasiz,  m ehnatkashlar real  darom adlarining harakatiga h a m   salbiy 
t a ’sir  ko'rsatdi.  Shunday  qilib,  hozirgi  m onetarizm   qo'yilgan  vazifani 
to'liq  hal  qila  olmadi.
Bu  shuning  uch u n   yuz  berdiki,  m o n etarizm   kapitalistik  ishlab 
chiqarishning  tub  m uam m olaridan,  a w a lo   va  asosan  k red it-p u l  m u o - 
malasi  sohasidan  ajratib  abstraklashtirildi.
1.4.  Pul  agregatlari  va  pul  multiplikatori
Pul  agregatlari pul  massasini o ic h o v c h ila rd a n   (ko‘rsatkichlaridan) 
iborat.  Pul  agregatlari  statistikada pullar harakatining  m uayyan  sanaga 
boMgan  yoki  muayyan  vaqt  davridagi  o ‘zgarishini  tahlil  etish  u c h u n  
q o ila n ila d i.
Pul  agregatlarini  qurish  u c h u n   m oddiy  n e ’m atlarning  likvidliligi 
darajasiga  qarab  ularning bosqichm a-bosqich joylashtirilishi  asos  qilib 
olingan.  Moddiy n e ’matlarning likvidliligi deganda ushbu n e ’m atlam ing 
tez  va  unchalik  ko‘p  zararlarsiz  pulga  aylanish  qobiliyati  tushuniladi. 
M o d d iy   n e ’m atlarnin g   likvidliligi  v a q t  bilan  o 'lc h a n a d i.  M o d d iy  
n e ’m atni  pulga  aylantirish  uch u n  qanchalik  kam  vaqt  talab  qilinsa, 
uning  likvidliligi  sh u n ch alik  yuqori  b o ‘ladi.  N a q d   p u lla r  m u tlo q  
likvidlilikka ega,  chunki  ularni pulga aylantirish  uchun  zarur bo'ladigan 
vaqt  n o ‘lga  tengdir.
Muomaladagi  naqd  pullar  M°  agregatini  tashkil  etadi.  N a q d   pullar 
banknotalar,  xazina  pattalari  (biletlari)  (agar m am lakatda  ikkita  em is- 
siya  markazi  mavjud  b o ‘lsa)  va  metal!  tangalardan  iborat  b o 'lad i. 
M etall  tan g a la r  n a q d   p u lla rn in g   ju d a   kam   qism ini  (riv o jlan g an  
m am lakatlarda 2%—3%  ni)  tashkil  qiladi.  U larni  keyinchalik yom biga 
aylantirib  sotishga  y o ‘l  q o ‘ymaslik  u ch u n   odatdíi,  arzón  m etallardan 
zarb  qilinadi.  Shuning  uch u n   tanganing  real  qiymati  nom inal  qiym a- 
tidan  birm uncha  pastroq  b o ‘ladi.
M"  agregatini  pul  bazasidan  farqlash  zarur.  Pul  bazasi  tarkibiga 
tijorat  banklarining  markaziy  bankdagi  m ajburiy  zaxiralari  kiradi.  M° 
agregatining tarkibiga tijorat banklarining m arkaziy bankdagi  majburiy 
zaxiralari  rasman  kirmaydi.
M"  agregatiga  kam roq  likvidli  m ablag'larni  izchillik  bilan  q o ‘sha 
borish  bilan  M ‘,  M2,  M \..  M N  gacha  b o ‘lgan  agregatlar  olinadi.
Pul  agregatlarining soni va tarkibi  m am lakat kredit tizimining o'ziga 
xos xususiyatlari  ham d a tuzilishiga  h a m d a  uning  moliya bozorlarining 
rivojlanish  darajasiga  bog‘liqdir.

---

Pul massasi alohida elementlardan iborat bo'lib, bunday elem entlar 
pul  massasining  holatini baholash jarayonida qo'llaniladi va uni tartibga 
solish  uslublari  va  hajm larini  birm uncha  aniqroq  tanlashga  im kon 
beradi.
Ushbu pul agregatlari asosan to io v n in g  turli shakllarda ifodalangan 
u  yoki  boshqa  vositalarini  hisobga  olish  asosida  ajratiladi.  O datda, 
h a r bir agrégat  nom inal raqam ga ega b o ‘ladi.  Raqam ning o ‘sib borishi 
bilan  ushbu  agrégat  yordam ida  hisobga  olinadigan  vositalar  soni  h am  
oshadi.
Shunday  qilib,  katta  sonli  koeffitsientli  agrégat  kichik  indeksli 
(raqamli)  agregatlarda  hisobga  olingan  barcha  pul  mablag'larini  o ‘z 
ichiga oladi.  Faqat  m uom alada bo'lgan  naqd pul  mablag'larini hisobga 
oladigan  M°  pul  agregati  o ‘z  m a ’nosi  va  mohiyatiga  k o ‘ra  birinchi 
b o ‘lib  hisoblanadi.
M l  —  m uom aladagi  naqd  pul  m ablag'lari  (ya’ni,  M°  agregati), 
k o rx o n a la rn in g   h is o b -k ito b ,  jo riy   va  m axsus  hiso b v araq larid ag i 
m ablag‘lari,  s u g 'u rta   kom paniyalari  m ab la g ‘lari,  aholining  tijorat 
banklaridagi  «talab  qilib  olingungacha»  hisobvaraqlaridagi  depozitlari.
M 2 —  M l   agregati  +   aholining  banklardagi  muddatli  om onatlari.
M3  —  M 2  a gregati  +   davlat  z a y o m la rin in g   sertifikatlari  va 
obligatsiyalari.
M4 —  M3  agregati  +  xorijiy  valutadagi  depozitlar.
Shuni  hisobga  olish  kerakki,  bunday  agrégatlarning  belgilanishi 
turli  m am lakatlarda  turlicha  amalga  oshiriladi.  Ushbu  agregatlar  o ‘z 
holicha  m am lakat  t o ‘lov  oboroti  sohasida  yuz  beradigan  jarayonlar, 
j a m g 'a r m a la r   h a jm lari,  sh u n in g d e k ,  u sh b u   ja m g ‘a rm a n i  am alga 
oshirishda qo'llanilgan vositalarning sonli  ifodasi vositalari hisoblanadi. 
U lar iqtisodiyotning joriy holatini belgilashga  imkon beradi va  keyingi 
vaziyatni  prognoz  qilishda  k o ‘maklashadi.
Pul  massasi  agregatlari,  iqtisodiyot  monetizatsiyasi  koeffitsientini 
hisobga  olish  yordam idagi  hisob-kitob  eng  nam unali  hisob-kitobdir. 
Monetizatsiya  koeffitsienti  iqtisodiyotning  pullar  bilan  ta ’minlanishi 
darajasi  yoki  tovar  aylanishining  t o i o v   vositalari  bilan  ta ’minlanishi 
darajasini  aks  ettiradi.  Bunday  koeffitsient  M 2  pul  agregati  summasi 
va ushbu iqtisodiyotda mavjud bo'lgan xorijiy valutadagi depozitlarning 
YA M I  hajm iga  o ‘zaro  nisbati  sifatida  hisoblab  chiqiladi.  U sh b u  
koeffitsientni  hisob-kitob  qilishda  suratga  birdaniga  M2  agregatini  va 
xorijiy  valutadagi  depozitlarni  o ‘z  ichiga  oladigan  M4  pul  agregatini 
qo'yish  qulayroq  bo'ladi.  U shbu  koeffitsient  mohiyati  idealda  birga

---