O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

Turli  xildagi  aloqa  tizimlari  vujudga  kelmoqda  va  t'aol  ishlam oq- 
daki,  ular axborotlarni  shunchaki  uzatib  qolmasdan,  bunday  axborot- 
larni  barcha zarur him oya vositalari  bilan birgalikda yetkazishga im kon 
beradi.  1963-yildan  beri  SW IFT   hisob-kitob  tizimi  amal  qiladi.  Bu 
tizim  butunjahon  banklararo  tizimi  b o ‘lib,  unda  banklar  o'rtasidagi 
moliyaviy  operatsiyalar  nisbatan  xavfsiz  amalga  oshirilishi  m um kin. 
Shuni  hisobga  olish  kerakki,  bu  tizim dan  tashqari  hozirgi  v aq td a  
ko ‘pgina  bank  operatsiyalari  bevosita  Internet  tarm og‘ida  bajarilishi 
m um kin.  Internetda  bitimlarni  amalga  oshirishdagi  minus jih atlard an  
biri  undan  ham m anin g  ham   foydalanishi  mumkinligi  va  tijoratchilik 
siriga  rioya  qilinadigan  qandaydir  maxfiy  fayllarni  o 'rn atib   b o ‘lmas- 
ligidir.  S h u n d a n   kelib  chiqib,  In tern et  global  tarm o g ‘i  vositasida 
bitimlarning tuzilishini o ‘tkazishda tegishli axborotning kodlashtirilishi 
tijoratchilik  sirini  him oyalashning  eng  istiqbolli  usuli  b o ‘ladi.  Bunday 
usul  aloqa  kanali  h ar  qanday  darajada  ochiq  bo'lganida  ham   h a r 
qanday  hajmdagi  axborotlarni  shifrlashtirish  va  ularni  o ‘z  sherigiga 
yetkazishga  im kon  beradi.
Naqd  pullik  aylanish  tushunchasi.  Iqtisodiyotda  amal  qiladigan 
um um iy  to ‘lov  aylanishining  tarkibiy  qism laridan  biri  naqd  pullik 
aylanish  hisoblanadi.  K o ‘pincha  pul  mablagMari  aylanishining  bu 
qismini  pul  m uom alasi  deyiladi.
Pul  m u o m a la s i  pul  a y la n is h in in g   n a q d   pul  m ablagM arining 
muomalasi, pul belgilarining bir yuridik va jismoniy shaxslardan boshqa 
shaxslarga doimiy tarzda o ‘tib yurishi  bilan  bog‘liq qismidir.  Boshqacha 
aytganda,  bu  iqtisodiy  subyektlar o ‘rtasidagi  pullar  muomalasi jarayo- 
nining  faqat  naqd  shaklda  b o ‘ladigan  qismidir.  Naqd  pul  aylanishi, 
odatda,  tovarlar va  xizmatlarga  haq  t o ‘lanishi  ehtiyojlari  bilan  bog‘liq 
b o‘lib, boshqa tijoratchilik bitimlarining tuzilishi va ularga haq to ‘lanishi 
jarayonlari  bilan  b og‘liq  emas.
B oshqacha  ay tg an d a,  naqd  pul  aylanishi  jaray o n id a  h a r  satar 
m ablag‘larning  nisbatan  kichik  summasi  qatnashadi.  Bu  q o 'sh im c h a  
kafolatlarning  t a ’m inlanishi,  pul  m ablag‘larining  yirik  sum m alarini 
bir  xo‘jalik  yurituvchi  subyektdan  boshqa  subyektga  o ‘tkazishdagi 
tashishning murakkabligi va transaksion xarajatlarni  tejashning zarurligi 
bilan  bog'liqdir.
Shunday  qilib,  naqd  pullar  m uom alasi  iqtisodiyot  subyektlarining 
maishiy  ehtiyojlari  bilan  bog‘liq  boMgan  tovar  almashinishi jarayonini 
pul  m a b la g ‘la rin in g   n isb a ta n   k ich ik   su m m a sin i  ishlatgan  h o ld a  
t a ’minlaydi.  O datda,  pul  aylanishining  ushbu  tipi  xizmatlar  u ch u n

---

haqni  bevosita  u  yoki  boshqa  tashkilotning  kassasiga  t o ‘laydigan  uy 
xo‘jaliklari  va  kichik  korxonalarda  asosiy  o ‘rin  tutadi.  H a r   bir  kishi 
naqd  pul  aylanishi  bilan  bog‘liq,  chunki  h am m a  ham   h a r   kuni  naqd 
pul  belgilari  yordam ida tovarlar va  xizm atlar uchu n   haq  t o ‘lab  turadi. 
Iqtisodiyotning  boshqa  subyektlari  pul  aylanishining  u sh b u   tipidan 
juda  kam  foydalanishadi  va,  od atd a,  b unday  tip  faqat  faol  q o ‘lla- 
niladigan  naqd  pulsiz  aylanishga  q o 's h im c h a   shaklida  am al  qiladi.
Shuni qayd qilish kerakki,  naqd pullik aylanish b irq a to r afzalliklarga 
ega:
1)  m ablag‘larning  tez  yetkazib  berilishi;
2)  hisob-kitoblarning o'tkazilishi  to'g'riligini  zudlik bilan  tekshirish 
mumkinligi;
3)  mavjud  resurslar miqdori yuzasidan  aniq axborotning  mavjudligi;
4)  qarzlarning  paydo  boMishi  imkoniyatining  istisno  qilinishi.
Bundan tashqari, ushbu hisob-kitob vositasining to ‘lov aylanishining
um um iy  tarkibidagi  ulushi  iqtisodiy  tizim  rivojlanganligining  yorqin 
k o ‘rsatkichi  hisoblan adi.  M asalan,  n a tu ra   x o ‘jaligi  h u k u m r o n lik  
qilganida  naqd  pullik  hisob-kitoblar kichik  ulushni  egallaydi  va  hisob- 
kitobni  a m alga  osh irish n in g   u sh b u   tu rin in g   o ‘sib  b o ris h i  b o z o r  
iqtisodiyotiga  o ‘tish  va  tovar  iqtisodiyotidan  uzoqlashishdan  dalolat 
beradi.
Bozor  iqtisodiyoti  hukm ronlik  qilganida  h iso b -k ito b n i  am alga 
oshirishning  bu  turi  eng  ustun  o 'rin n i  egallam asa-da,  lekin  t o ‘lov 
vositalaridan  foydalanishning  um um iy  hajm ining  katta  qism ini  tashkil 
etadi.  Va,  nihoyat,  postindustrial  iqtisodiyotga  o 'tis h d a   n aq d   pul 
mablag'lari  aslida  iqtisodiyotda  amal  qilmay  qo'y ad i,  ularning  o ‘rnini 
hisob-kitoblar  h am m a  joyda  elektron  pul  vositalaridan  foydalanish 
orqali  bajariladigan  naqd  pulsiz  shakl  egallaydi.
Shunday qilib,  hozirgi vaqtda  m am lakatlarning ko ‘pchiligi  iqtisodiy 
kon tragentl^r  o ‘rtasidagi  hisob -k itob larn i  a m alg a  o sh irish n in g   bu 
shaklidan  sekin-asta  voz  kechish jarayonini  bosh d an   kechirishm oqda.
Iqtisodiyotda  naqd  pullar  aylanishini  tashkil  qilish  tamoyillari  va 
naqd  pullar  oqimlari  harakatining  sxemasi
N aqd pul aylanishini taslikii qilish  aslida m oliya tizimining qurilishi 
bilan  cha m b a rch a s  b o g ‘liq.  M asalan,  h iso b -k ito b   vositalari  u sh b u  
shaklining t o ‘liq faoliyat yuritishi u c h u n  nafaqat bu t o ‘lov vositalaridan 
foydalanishga  tayyor  b o ‘lgan  subyektlar  mavjudligi,  shu  bilan  birga

---