O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor



Yüklə 10,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə22/124
tarix23.09.2018
ölçüsü10,01 Mb.
#70228
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   124

H a r bir  mamlakatdagi  pul  agregatlari  soni  h a m d a   ularning  tarkibi 
mamlakatdagi  kredit  tizimiga  va  uning  moliya  bozorini  rivojlanishi 
bilan  belgilanadi.
Nazorat  va  muhokama  uchun  savollar
1.  Pu!  nima?
2.  Pul funksiyalari  va  ularga  tavsif  bering.
3.  Pul  multiplikatori  qanday  hisoblanadi?
4.  Pul  massasi  va  uning  tuzilishini  aytib  bering.
5.  Pul  tizimlari,  turlari  va  ularning  elementlari  qanday  bo'ladi?
6.  Pulning  nominal  nazariyasi  nima?
7. 
Jam g‘arma  nima?
8.  Barter  nima?
9.  Pul  nazariyasi  nimadan  iboral?
10.  Pul  agregatlari  va  ularning  tuzilishini  aytib  bering.


I I   bob.  K RED IT  NAZARIYASÏ
1.1.  Kredit  zarurligi  va  uning  mohiyati
Jam iyat  faoiiyatining  o ‘ta  m u h im  jihati  —  bu  ishlab  chiqarishdir. 
Ishlab  chiqarish jarayonida  iqtisodiy  resurslar  ishlatiladi,  mabsulotlar 
va  xizm atlardan  iborat  hayotiy  n e ’m atlar  yaratiladi.
Ishlab  chiqarish  jarayonining  uzluksizligini  m oddiy  va  m ehnat 
omillari  t a ’minlaydi.  Ishlab  chiqarish  bu  omillar  bilan  har  doim   ham  
bir  tekisda  t a ’m inlana  olmaydi.
Kxedit  tovar-pul  m unosabatlari  mavjud  sharoitdagi  takror  ishlab 
chiqarish  kredit  munosabatlari  vujudga  kelishining  tabiiy  asosi  hisob- 
lanadi.
Ishlab  chiqarish  fondlarining doiraviy aylanishidagi  va  fondlarning 
bir  m arta   aylanishidagi  qiym atning  harakati  qisqa  m uddatli  kredit 
m unosabatlari  paydo  b o ‘lishining  iqtisodiy  asosidir.
M a ’lu m k i,  pul  m ablag‘lariga  k o ‘p  hollarda  kreditlarga  olingan 
m ablag‘lar,  korxonalarning  hisob  varaqasidagi  m ablag'lar  va  naqd 
pullar,  aylanm a  mablag‘lar  va  moliyaviy  m ablag'lar  kiradi.
Bu  iqtisodiy  kategoriyalar  tashqi  to m o n d a n   o ‘xshagani  bilan 
ularning  ichki  xususiyatlari ju d a  xilma-xil  va  bir-biriga  o ‘xshamaydi.
Kredit  —  bu  vaqtincha  b o ‘sh  turgan  pul  m ablag‘larini  m a ’lum 
m uddatga,  haq  to 'lash   sharti  bilan  qarzga  olish  va  qaytarib  berish 
yuzasidan  kelib  chiqqan  iqtisodiy  m unosabatlar  yig"indisidir.
K re d it  y o rd a m id a   to v a r-m o d d iy   boyliklari,  tu rli  rn ashina  va 
m e x a n iz m la r  sotib  o lin ad i,  is te ’m olch ilarn ing   m ab la g ‘lari  yetarli 
b o ‘lm agan  sharoitda  t o ‘lovni  kechiktirib  tovarlar  sotib  olishlari  va 
boshqa  h ar xil  t o ‘lovlarni  amalga oshirish  imkomyatiga ega  b o ‘ladilar.
K redit  iqtisodiy  kategoriya  b o ‘lib,  ijtimoiy  m unosabatlarning  aniq 
bir  k o ‘rinishi  sifatida  yuzaga  chiqadi.
Kredit  h ar  qanday  ijtimoiy  m unosabat  emas,  balki  ijtimoiy  ishlab 
chiqarish  mahsuli,  qiym atning harakati,  qarz beruvchi va  qarz oluvchi 
o ‘rtasidagi  iqtisodiy  m unosabatlarni  ifodalovchi  kategoriyadir.
K reditning  mohiyati  uning  ichki  belgilarini  ochib  berishga  qa- 
ratilgan.  Kreditning mohiyatini ochish — bu uning sifatlarini,  kreditning


m u h im   tom onlarini,  u ning  iqtisodiy  m unosabatlar  tizimining  bir  ele- 
m en ti  sifatida  ko‘rsatuvchi  asoslarni  bilish  dem akdir.
Iqtisodiy kategoriya sifatida kreditning mohiyati  ko ‘pgina iqtisodchi 
olim lar  tom onidan  o ‘rganilib  chiqilgan  va  ular  to m o n id a n   kreditning 
m ohiyati  b o ‘yicha  fikrlar  bildirilgan.
Kreditning mohiyatini tushunish uchun a w a lo m  bor, uning tarkibi 
n im a d a n   iborat  ekanligini  tushunib  olish  zarur.  Kredit  m unosabat 
bo'lishi  u c h u n   uning  zarur  m unosabatlari  —  kreditning  obyekti  va 
subyektini  bilish  zarur.
1-chizma.1
R espublikam izning  k o ‘zga  k o 'rin g a n   o lim la rid a n   biri  Sh.  Ab- 
dullayeva  o'zining  «Pul,  kredit  va  banklar»2  nom li  kitobidan  kredit 
m unosabatlarida  subyektlari  ikki  xil  bo'lishini  k o ‘rsatib  o ‘tadi:
—  kredit  (qarz  beruvchi);
—  qarzdor.
Bundan  tashqari,  kredit,  kredit,  munosabatlari tarkibining elementi 
sifatida  kreditning  obyekti  yuzaga  keladi.
B unda  qarzga  berilgan  mablag'  o ‘z  qiymatini  saqlab  qolishi  kre­
ditning  asosiy xususiyati  hisoblanadi.  Kredit  tarkibi  uning  elem entlari 
birligini  ifodalaydi.
Kreditning harakat bosqichlari h a m  uni m u h im  belgisi hisoblanadi. 
Q a r z g a  
beriluvchi  qiymat  harakatini  quyidagicha  ifodalash  m um kin:
8 - O k- r - K - + Q k- F ki
b u n da,  Bk—  kreditning  berilishi;
Okz —  kreditni qarz oluvchi tom onidan  uning vaqtinchalik ehtiyojini 
qondirish  uchun  olinishi;
1
 
Sh.Z.  AhduUayeva.
 
«Pul kredit banklar». 
T.: 
«Moliya»  —  2000- y.  121-bet.

Sh.Z. Abdullayeva.
 «Pul kredit banklar». 
T.: 
«Moliya»  —  2000- y.  121-bet.


Ik —  kreditni  ishlatilishi  qarz  oluvchining  kreditni  n im a  m aqsadda 
olinganligi  bilan  uzviy  bog'liq  bo'ladi;
Vr  —  qarz  oluvchining  x o ‘jaligida  qarzga  olingan  qiym atning 
aylanishi  tugallanishini  resurslarning  aylanishdan  chiqarilishini  ifoda- 
laydi;
Qk  —  kreditni  qaytarish;
Fks — vaqtinchalik berilgan  qiym atni kreditor qo'liga  qaytib kelishi 
(foiz  bilan).
Kredit  mohiyatining  tahlili  uzluksiz jarayon.
B unda  tahlil  jarayonida  y a n g id a n   yangi  beligilar,  xususiyatlar 
yuzaga  chiqishi  mumkin.
2.2.  Ssuda  kapitali  manbasi  va  harakat 
qilish  shakllari
Ssuda kapitali  —  bu faoliyat  ko ‘rsatuvchi  kapital  aylanishiga xizmat 
qiluvchi va foiz  keltiruvchi  ssudaga  (qarzga)  beriladigan  pul  kapitalidir.
Ssuda  kapitalining  manbalari  —  bu  sanoat  va  savdo  kapitallari 
aylanishi  jarayonida  bo'sh  qoladigan  pul  kapitalidir.  Pul  kapitalining 
bo'shashi  quyidagi  omillarga  asosan  yuzaga  keladi:
—  asosiy  kapital  oboroti  (aylanishi)ning  xarakteridan.  Tovarlarni 
sotgandan so‘ng asosiy kapitalning eskirgan  qismi  amortizatsiya zaxirasi 
sifatida  asosiy  kapitalning yangilanish  muddati  kelgunga  qad ar yig'ilib 
turadi;
—  oborot  (aylanma)  kapitalning doirniy qismi aylanish xarakteridan. 
Tayyor  tovarlarni  sotish  va  xom ashyo  va  materiallarni  yangi  tovarlar 
ishlab  chiqarish  maqsadida  xarid  qilish  oralig‘ida  m a ’lum  bir  muddat 
o ‘tadi.  Shuning  uchun tayyor tovarlarni sotishdan tushgan  pul tushumi 
vaqtinchalik  b o ‘sh  pul  kapitali  sifatida  b o ‘sh  bo‘lib  qoladi;
—  tovarlarni  sotish  davri  (vaqti)  bilan  shu  haqini  t o ‘lash  davri 
orasidagi  vaqtinchalik  uzilishning  mavjudligi;
—  ishlab  chiqarish  hajmini  kengaytirish  talablari  darajasida  zarur 
b o ‘lgan pul shaklidagi q o'shim cha qiymatni jam g‘arish  (yig'ish) zarurati 
va  boshqa  holatlar.
S hunday  qilib,  vaqtinchalik  pul  kapitalining  bo'shashi  obyektiv 
z a ru riy a td ir.  Biroq  b u n d a y   h o ld a   bekor  tu ra d ig an   p u lla r  doirniy 
h arakatda  b o ‘ladigan  kapital  qiymati  talabiga  qarshi  ishtirok  etadi. 
B unday  qaram a-qarshilik  kreditlarni  berish  orqali  hal  qilinadi,  y a ’ni 
vaqtinchalik  boMmaydigan  pul  kapitali  qarzga  beriladi.


Yüklə 10,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   124




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə