O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

2.3.  Kreditning  asosiy  funksiyalari  va  tashkil 
qilish  asoslari
H ar qanday iqtisodiy kategoriya o ‘zining funksiyalariga ega b o ‘lgani 
kabi  kredit ham o ‘zining bir qato r funksiyalariga ega.  Ijtimoiy iqtisodiy 
tizim ida  kreditning  o ‘rni  va  roli  u  bajarayotgan  funksiyalari  bilan 
aniqlanadi.  Kreditning  funksiyasi  —  bu  kreditning  iqtisodiyotda  fao- 
liyatning  muayyan  ravishda  nam oyon  bo'lishidir.
Kreditni tahlil qilishda,  uning funksiyasi  mohiyati va roli o ‘rtasidagi 
oraliq  bo ‘g‘in  sifatida  ko‘rib  chiqiladi.
K redit  to m o n id a n   bajariladigan  funksiyalar  turli  adabiyotlarda 
turlicha  beriladi.  K o‘pgina  adabiyotlarda  kreditning  4  ta  funksiyasi 
k o ‘rsatilgan  va  asoslangan  bo'lib  ular  quyidagilar:
—  kapitallarni qayta taqsimlash va foyda  m e ’yorini tekislash  (teng- 
lashtirish);
—  m uomala  xarajatlarini  tejash;
—  kapitalning  markazlashuvi;
—  kapitalni  yig'ilishi  va ja m g ‘arish  funksiyasi.
Biroq boshqa ko‘pgina kitoblarda  kreditning boshqa 4 ta funksiyasi 
k o ‘rsatilgandir.
Bu  funksiyalar;
—  qayta  taqsimlash  funksiyasi;
—  qayta  takror  ishlab  chiqarish  funksiyasi;
—  muomaladagi  haqiqiy  naqd  pul  m ablag'larini  kredit  m uom ala 
vositalari  bilan  almashtiradi;
—  rag‘batlantirish  funksiyalaridir.
Bu  yuqorida  ko‘rib  o ‘tilgan  funksiyalar yordam id a  kredit  m am la- 
katdagi  taqsimlangan  va  b o‘sh  turgan  m oddiy  va  pul  mablag'lari  o ‘z 
egalaridan vaqtinchalik  boshqa  mulk cgalariga  harakat qilishlari  uchun 
im kon  yaratadi.  Kreditning  qayta  taqsimlash  funksiyasi  2  ko‘rinishda 
pul  va  tovar  shakllarida  amalga  oshirilishi  m um kin.
Kreditning  takror  ishlab  chiqarish  funksiyasida  esa  kredit  2  xil 
ko'rinishda  namoyon  b o ‘ladi:
—  qarz  oluvchi  tom on idan   olingan  kreditlar  ularga  kerakli  kapital 
hajm ini  t a ’m inlaydi,  tadbirkorlik  faoliyatini  olib  borishiga  imkon 
yaratiladi.
—  turli  korxonalarga  kredit  berilishi  natijasida  jam iyat  miqyosida 
ishlab  chiqarish  uchun  yaxshi  va  y o m o n   holatlar  (sharoitlar)  vujudga 
kelishi  m umkin  (sifat,  tannarx,  baho).

---

M u om aladagi  haqiqiy  va  naqd  pul  mablagMarini  kredit  t o ‘lov 
vositalari  bilan  almashtirish  funksiyasida  haqiqiy  (oltin)  pullar  pul 
belgilari  (b anknotalar)  bilan  almashtiriladi.  Bu  o ‘z  navbatida  davlatni 
qarz  majburiyatini  bildiradi  ham da  oltin  qiymat  belgalarini  belgilaydi. 
Shu  bilan  birga  naqd  pul  belgilari  aylanishi  jarayonida  pul  belgilari 
o ‘z  navbatida  kredit  m uom ala vositalari-veksel,  chek,  plastik  k artoch- 
kalari  bilan  almashtirilishi  mumkin.
Kreditning  rag‘batlantirish  funksiyasida  —  kredit  ishlab  chiqarish 
va  m uom alaga  m ikro  va  makro  darajada  t a ’sir  ko'rsatadi.  Buning 
natijasida  m ablag‘lardan  tejamli  foydalanishga  asos  yaratadi.  Kredit 
qarz  o luv chid an  olgan  kreditlarining  samarali,  darom ad  oladigan 
darajada foydalanishiga,  o ‘z vaqtida ishlatib to ‘liq qaytarilishiga m ajbur 
qiladi.
Davlat miqyosida esa kredit miqdorini  ko‘paytirish yoki  kamaytirish 
orqali  iqtisodiyotga salbiy yoki  ijobiy ta ’sir o'tkazishi  mumkin.  C hunki 
kredit miqdorining kamayishi,  ko‘payishi uning ikki tomonlam a t a ’sirini 
bildiradi.
Kreditning  bu  funksiyalari  haqida  olimlar  o ‘rtasida  yagona  fikr 
y o ‘q.
Masalan,  Rossiya  iqtisodchisi  0.1.  Lavrushinning  fikricha,  kredit­
ning funksiyalarini tahlil  qilishda  ikkita yechilmagan  m uam m o  mavjud: 
funksiyani  tushunishning  uslubiy  asoslari; 
funksiyalarning  tarkibi  va  strukturasi.
Kreditning  tarkibiy  qismidan  kelib  chiqqan  holda  unga  quyidagi 
m unosabatlar  xosdir:
k red itorn in g  qarz  oluvchi  va  qarzga  berayotgan  qiym at  bilan 
m unosabati  orqali;
qarz  o lu v c h in in g   k red ito r  va  qarzga  beriluvchi  q iy m a t  bilan 
m unosabati  orqali;
qarzga  b e rilu v ch i  qiym at  bilan  k red ito r  va  qarz  olu v ch in in g  
munosabati  orqali.
K reditor  va  qarz  oluvchi  o ‘rtasidagi  munosabat  shunday  aniqla- 
nadiki,  b u n d a   kreditor  qarz  oluvchiga  resurslarni  taklif  qiladi,  qarz 
oluvchi  bu  resurslarni  ishlatadi  va  bunda  qarzga  beriluvchi  qiymat 
kreditor  va  qarz  oluvchi  o 'rta sid a   aylanadi.  Bu  yerdan  kreditning 
birinchi  funksiyasi  kelib  chiqadi:
Q a r z g a   b erilu v ch i  q iym atn i  v aq tin ch a  fo y d a la n ish g a   berish 
funksiyasi. 
Kredit va pul  mablag'lari  o ‘rtasidagi  m unosabatlardan kelib 
c h iq q a n   h o ld a ,  k re d itn in g   h a q iq iy   p ullarni  kredit  pu lla ri  bilan

---

almashtirish funksiya oldinga surilgan.  Lekin bu funksiya hozirgi kun d a  
iqtisodiy  m unosabatlar  «saxnasidan»  chikib  ketgan.
Kreditning  tashqi  m uhit  bilan  aloqasi  uning  ikkinchi  funksiyasini 
keltirib  chiqaradi.
Qayta  taqsimlash  funksiyasi. 
Kredit  qayta  ishlab  chiqarish jara y o - 
nining  barcha  tarmoqlariga  —  ishlab  chiqarish,  taqsimlash,  m u o m a la  
va  iste’molga  xizmat  ko'rsatadi.
Qayta  ishlab  chiqarish jarayoni  bilan  bog'liq  holda  kredit,  ishlab 
chiqarish,  taqsimlash  yoki  iste’mol  jarayo n id a  kechadigan  funksiya- 
lardan  farqli  o ‘laroq  qayta  taqsimlash  funksiyasini  bajaradi.
Bozor iqtisodiyoti  sharoitida ssuda  kapitali  bozori  vaqtincha b o ‘sh 
turgan  moliyaviy resurslarni bir faoliyat jab h asid an boshqasiga y o 'n a l- 
tiruvchi  va  natijada  kechadigan  funksiyasini  bajaradi.
Qayta  taqsimlash  funksiyasi  yordam ida  korxonalar,  tashkilotlar, 
davlat  va  shaxsiy  sektorning  b o ‘sh  pul  m ablag‘lari  va  darom adlari 
ssuda  kapitaliga  aylantiriladi  ham da  vaqtincha  foydalanishga,  davlat 
va  shaxsiy sektorning  b o ‘sh  pul  mablag‘lari  h a m d a   darom adlari  ssuda 
kapitaliga  aylantiriladi  va  vaqtincha  foydalanishga,  m uayyan  t o ‘lov 
asosida  beriladi.  Bu  funksiya  yordam ida  ishlab  chiqarishdagi  p ro p o r- 
siyalar  va  pul  kapitali  harakati  boshqarilib  turiladi.
Turli  tarm oqlard agi  darajasiga  k o ‘ra,  kredit  iqtisodiy  stixiyali 
makroboshqaruvchisi  sifatida  n am o y o n   b o ‘ladi.  B a ’zi  hollarda  bu 
funksiyaning  am alga  oshirilishi  b o z o r  tiz im ig a   n o m u ta n o s ib lik n i 
chuqurlashuviga  olib  kelishi  m um kin.  X uddi  shunday  holat  M D H  
davlatlarida  bozor  iqtisodiga  o ‘tish  bosqichida  n am oyon  boMmoqda 
shuning uchun kredit  tizimini davlat tom o n id an boshqarishning m u h im  
vazifalaridan  biri  bu  iqtisodiy  ustunlikni  o qilona  tavsiflash  va  kredit 
resurslarini  u yoki  bu  tarm oqqa jalb  qilishni  rag'batlantirishdan iborat.
M uomala  harakatlarini  tejash  funksiyasi. 
Kredit  vujudga  kelishi 
davridan  boshlab  haqiqiy  pullarni  (oltin,  k um ush)  kredit  pullari  — 
veksellar,  banknotalar,  cheklar  bilan  alm ashishini  t a ’m inlab  kelgan. 
Lekin,  oltinning  m o n etä r  roli  yo'qolishi  tufayli  kredit  bu  funksiyasi 
yordam ida  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarni  rivojlantirib,  hisob-kitoblarni 
tezligini va kam xarajatliligini ta ’m inlam oqda.  K apitalning m uo m a la d a  
bo'lish  vaqtining  tejalishi  uning  ishlab  ch iq a rish d a   b o ‘lish  v aqtini 
oshiradi  va  bu  ishlab  chiqarishni  kengaytirishga,  foydaning  ortishiga 
olib  keladi.
Bu  funksiyaning  amalga  oshishi  kreditning  iqtisodiy  m ohiyatidan  
kelib  chiqqan.  U ning  manbayi  sanoat  va  savdo  kapitalining  doiraviy

---