O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor



Yüklə 10,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə26/124
tarix23.09.2018
ölçüsü10,01 Mb.
#70228
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   124

Kreditning  to ‘lovliligi  nafaqat  banklar  faoJiyatining  maqsadiga, 
balki  korxonalarning  bevosita  foydasiga  bog'liq  b o ‘ladi  va  ijobiy t a ’sir 
ko'rsatadi.
Kredit  uchun   haq  to ‘lashning  iqtisodiy  mohiyati  qarz  beruvchi  va 
qarz oluvchi o ‘rtasidagi q o ‘sh im ch a olingan foydaning taqsimlanishini 
qayd  qilishda  n am oyon  b o 'lad i.  K o'rib   chiqilayotgan  tamoyilning 
am aliyotida  uchta  asosiy  funksiyasini  bajaruvchi  bank  foizi  m e’yorini 
o ‘rnatish  jarayonida  n am oyon  b o ‘ladi:
hu quqiy  shaxslar  foydasining  va  jismoniy  shaxslar  darom adining 
taqsimlanishi;
ishlab chiqarishni tartibga solish va ssuda kapitalining taqsimlanishi 
orqali  tarm oq,  tarm oqlararo  va  xalqaro  miqyosda  aylanish;
iqtisodiyot  rivojlanishining inqirozli bosqichida bank mijozlarining 
pul  m ab lag ‘larini  inflatsiyadan  himoyalash  va  boshqalar;
ssuda  foizining  stavkasi  ssuda  kapitalidan  olingan  yillik  darom ad 
sum m asining berilgan  kredit summasiga nisbati  bilan  aniqlanib,  kredit 
resurslarining  bahosi  sifatida  n a m o y o n   bo‘ladi.
5. 
Kreditning  maqsadliligi. 
Bu  tamoyilning  m ohiyati  shundaki, 
qarz  oluvchi  tom on id an  olingan  kreditlar  aniq  bir  maqsadni  amalga 
oshirishga  y o ‘naltirilgan  b o i is h i   zarur.  Kreditning  qaysi  maqsadga 
y o ‘naltirilganligi,  m asalan,  tovar  moddiy  boyliklar  sotib  olishga  yoki 
biror  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  qoplashga  va  hokazo,  aniq  biror 
obyektga  maqsadli  y o ‘naltirilganligi  korxona  bilan  bank  o ‘rtasida 
tuziladigan  kredit  sha rtn o m a d a   ko'rsatilgan  bo'ladi.  Korxona  oigan 
kreditini  faqatgina  kredit  shartn o m ad a  k o ‘rsatilgan  ishni  bajarishga 
sarflashi  kerak.
B un da  kredit  m uayyan,  aniq  obyektga:  ishlab  chiqarish  xarajat- 
lariga,  ishlab  chiqarish  zaxiralariga,  tayyor  m ahsulotga,  jo'natilgan 
tovarlarga,  hisob-kitob  hujjatlariga  va  hokazolarga  beriladi.
Y uqorida  keltirilgan  tam o y illar  kreditning  iqtisodiy  kategoriya 
sifatida  mavjud  bo'lishi  va  harakat  qilishining  m u h im   tomonlarini 
o 'z id a   ifodalaydi.
Bizning  fikrimizcha  bo zo r  iqtisodiyoti  sharoitida  kreditning yuqo­
rida keltirilgan tamoyillaridan tashqari, kreditdan oqilona foydalanishni 
ifodalovchi  tamoyil  kreditning  samaradorligi  tamoyilini  kiritish  zarur. 
Bu tamoyil nafaqat kredit va foiz summasini bankka qaytarib to ‘lashni, 
u n d a n   tashqari  shu  kredit  yo rdam ida  kreditlanadigan  yoki  moliya- 
lashtiriladigan soha, tarm oq,  korxona qancha samaradorlikka erishishini 
ifodalashi  zarur.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  beriladigan  kreditlar


m a ’lum  bir  loyihalarning  bajarilishiga  yo'naltirilgan  bo'ladi.  Banklar 
loyihalarni  kreditlash  yoki  m oliyalashtirishdan  oldin  loyihani  bajarish 
u c h u n   y o ‘n a ltirila d ig an   m ab la g ‘larning  sam arad orlig ini  hiso blab  
chiqishlari  zarur.  Agar  biz  bozor  iqtisodi  yuqori  rivojlangan  m am la- 
katlarda  kreditlash  va  loyihalarni  moliyalashtirish  amaliyotiga  e ’tibo r 
beradigan  bo'lsak,  bu  mam lakatlarda  korxona,  tashkilotlarga  kredit 
berishdan oldin  ajratiladigan m ab la g ia rn in g  samaradorligi  hisob-kitob 
qilib chiqiladi.  Agar loyihaga q o ‘yiladigan  m a b la g ia r samara beradigan 
b o ‘lsagina,  shu  loyiha  uchun  m ablag1  ajratiladi.
Kreditning  samaradorligini  ta ’minlash  maqsadida  g‘arb  m am la- 
katlari amaliyotida kreditlashning biz u c h u n  yangi qoidasi q o ilan ilad i. 
Bu  qoida  kreditlashda  «5  «S»  lar  qoidasi»  deb  yuritiladi.
«5  «S»  lar  qoidasi»  ga  asosan  har  bir  «S»  b o ‘yicha  korxonaning 
faoliyati  tahlil  qilib  chiqiladi  va  k o rx o n a   faoliyati  talabga  jav o b  
bersagina  korxonaga  kredit  beriladi.  Q oid ag a  asosan  «S»  harflari 
korxonaning  xo'jalik  faoliyatining  quyidagi  jihatlarini  ifodalaydi.
C haracter  —  qarz  oluvchining  xarakterini  baholash  va  bozordagi 
obro'si;
Capacity —  qarz oluvchining boshlagan  ishini oxiriga yetkaza olish, 
tegishli  d a ro m a d   olish  h a m d a   b a n k   k re d itla rin i  qaytarib  berish  
qobiliyati;
Capital  —  qarz  oluvchining  sarmoyasini  yetarliligi;
Conditions  —  shartlar.  Bunda  iqtisodiy  m u him  va  mazkur biznesni 
rivojlanishi  nazarda  tutiladi.
Collateral  —  garov  (kafolat,  kafillik,  sug'urta  polisi,  tovar  m oddiy 
boyliklar)  va  boshqalar.
Shunday qilib,  banklar to m o n id an  beriladigan  kreditlarning  asosiy 
tamoyillarini  quyidagi  sxemada  ko ‘rsatish  m um kin.
K re d itn in g   ta m o y illa ri
\
f
 
\  ✓ 
✓ 

/
Qaytarib
berishlilik
M uddat-
iilik
Ta’minlan-
ganlik
M aqsad-
lilik
ToMov-
lilik
Samara-
d o rlilik
2-chizma'.

Sh.Z.  Abdullayeva.
  «Pul,  kredit,  banklar».  —  T.:  «M oliya»—2 000-y.  134-bet.


2.5 .  Ssuda  foizi:  mohiyati,  turlari  va  ularga 
ta ’sir  qiluvchi  omillar
Ssuda  kapitali  o ‘ziga  xos  tovar  sifatida  gavdalanar  ekan,  u   holda 
und a n   foydalanishda  t o ‘lanadigan foiz  kapital  «baho»si b o ‘lib  ishtirok 
etadi.  Animo  bu  o ‘ziga  xos  baho,  tovarning  pul  shaklidagi  qiymatini 
aks  ettirmaydi,  balki  kapitalning  tovar  shaklidagi  iste’m ol  qiymatini- 
foyda  keltirish  qobiliyatini  aks  ettiradi.
Foiz m e ’yori-  ssuda kapitaliga olinadigan yillik darom adni,  qarzga 
(ssudaga)  berilgan  kapital  summasiga  nisbatidir.  Masalan,  100  ming 
so‘mlik  kapital  ssudaga  berilgan  bo ‘lsa,  yillik  foiz  darom adi  4  ming 
so‘mga  teng  b o ‘lsa,  u  holda  foiz  m e ’yori  4%  foizga  teng  bo'ladi.
2 .6 .  Kreditning  asosiy  shakllari  va  turlari
Kapitalistik  formatsiyaga  qadar  kreditning  sudxo‘rlik  shakli  keng 
tarqalgan  b o'lib-  bu  qarz  oluvchiga  m a ’lum  foiz  asosida  qaytarib 
berish  sharti  asosida beriladigan pullik ssudadir.  Sudxo‘rlik kreditining 
obyekti  b o ‘lib  sudxo'rlik  kapitali  hisoblanadi.
Sudxo‘rlik  krediti  ibtidoiy  tuzilmaning  yo'qolib  (tarqab)  ketishi 
va  ishlab  chiqarish  vositalariga  xususiy  mulkchilikni  paydo  bo'lishi 
h a m d a   ja m iy a td a   m ulk  differensiyatsiyasi  natijasida  tovar  —  pul 
munosabatlarining  rivojlanishi  davrida  vujudga  kelmasdir.
Sudxo‘rlar krediti  yergarovi asosida  natura va pul shaklida berilgan. 
Kreditorlik tuzum i davrida sudxo'rlik krediti yanada rivojlandi.  Feoda- 
lizm  davrida  esa  kreditning  pul  shakliga  o'tishi  t o ‘la-to ‘kis  amalga 
oshirildi.  Pul  boyliklarini  sudxo'rlar  qo'lida  t o ‘planishi  kapitalning 
birlamchi ja m g ‘arilishiga  turtki  (sababchi)  b o ‘ldi.  Sudxo‘rlik  kreditida 
qarz  oluvchilar  b o ‘lib  —  asosan  mahalliy  tovar  ishlab  chiqaruvchilar- 
dehqonlar va xunarm andlar, ya’ni  kreditdan o ‘zlarining zaruriy iste’mol 
tovarlarini  va  ishlab  chiqarish  vositalariga  b o ‘lgan  talablarini,  kreditor 
va  savdogarlarga  soliqlarni  va  qarzlarni  to'lash  jarayonida  foydalan- 
ganlar.  Bu  qarz  va  t o ‘lovlar  xramlarga,  monastirlarga,  cherkovlarga 
toMangan.  Sudxo‘rlik  kapitalining  xarakterli  belgisi  b o ‘lib-  qarzdorlar 
to m o n id a n   ssudalarni  noishlab  chiqarish  k o'rinishida  foydalanish 
ustivor  yo'nalish  b o ‘lib  hisoblangan  va  ssuda  foiz  yuqori  darajada 
bo'lgan.  U n d a n  s o ‘ng kreditning boshqa shakllari  (ko'rinishlari),  ya’ni 
pul  shaklidagi ko ‘rinishlari  rivojlana boshlagan.  Kreditning bu shakllari 
ssuda  kapitalining  harakatini  bildirib  —  pul  kapitali  sifatida  nam oyon


Yüklə 10,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   124




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə