O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

faoliyat yuritadi.  Boshqacha aytganda,  bunday holda iqtisodiy subyekt- 
lar  o'rtasida  naqd  pullik  va  naqd  pulsiz  shaklda  ayirboshlash  vositasi 
sifatida  am al  qiladigan  pul  mablag'lari  ko‘rib  chiqiladi.
Shuni  hisobga olish  kerakki,  iqtisodiyotda  pul  m uom alasi  um umiy 
pul  aylanishida  kam  qismni  egallashi  kerak,  lekin  u  katta  ahamiyat 
kasb  etadi,  chunki  aholi  darom adlarining  katta  qismining  olinishi  va 
sarflanishiga  xizmat  ko'rsatadi.  Lekin  shunga  qaram asdan,  ishlarning 
bund ay   ahvoli  faqat  Rossiya  iqtisodiyoti  kabi  o ‘tish  yoki  yetarli 
rivojlanm agan  iqtisodiyotlarda  kuzatiladi.  Bu  shu  bilan  bog‘liqki, 
rivojlangan  iqtisodiyotlarda  elektron  pullar  tobora  k o ‘proq  om m a- 
lashgan  bo'ladi.
Bunday  pul  vositalari  mijozlarning  bank  muassasalaridagi  hisob- 
varaqlari  b o ‘yicha faqat texnik uskunalar yordamida  ishlatish  mumkin 
b o ‘lgan  elektron  uzatmalardagi  yozuvlardir.  Bunda  ushbu  yozuvlar 
tabiiy  ravishda  mijozlarning  hisobvaraqlaridagi  naqd  pulsiz  mablag‘lar 
hisoblanadi.  Plastik  karta  va  axborotni  o ‘qish  h am d a  bank  bo'limi 
bilan  aloqa  tizimi  texnik  vositalar  hisoblanadi.  Am alda  tovarlar  va 
xizm atlar  u c h u n   haq  to'lash  vositasi  sifatida  plastik  kartochkalarni 
qabul  qilish va  hisobga olish vositalarining  ham m a joyda ommalashuvi 
iqtisodiyotdagi  naqd  pul  mablagMari  hajmining  kaniayishiga  va  naqd 
pulsiz  aylanish  rolining  yalpi  oshishiga  olib  kelmoqda.
S hunday  qilib,  bank  xizmatlari  bozori  ravnaq  topgan  sharoitda 
bunday holat buziladi va  naqd pullarning aylanishi  asosiy omil  b o im a y  
qoladi.
N a q d   pulsiz  pul  aylanishi  —  banklarda  pul  m ablag‘larini  to ‘lov- 
chilar  va  oluvchilarning  hisobvaraqlari  bo‘yicha  yozuvlar  yordam ida 
yoki  o ‘zaro  talablarni  hisobga  olish  yo‘li  bilan  amalga  oshiriladigan 
pul  aylanishidir.  Shunday  qilib,  naqd  pulsiz  pul  aylanishi  bevosita  pul 
belgisining  b o ‘lmasligini  nazarda  tutadi  va  naqd  pulsiz  hisob-kitob- 
larni  am alga  oshirishga,  mos  ravishda,  naqd  pulsiz  aylanishni  shakl- 
lantirishga  imkon  beradigan  rivojlangan  bank tizimi  amal  qilmay turib 
bunga erishib b o im a y d i.  N a q d  pulsiz hisob-kitoblarni  amalga  oshirish 
imkoniyati  iqtisodiyotda  naqd  pulsiz  pul  aylanishi  amal  qilishining 
zaruriy  sharti  hisoblanadi.
N a q d   pulsiz  hisob-kitoblarni  amalga  oshirish  tamoyillari:
1)  u l a r   m ijo zlarg a  m a b la g ‘la rn i  saqlash  va  o ‘tk a z ish   u c h u n  
ochiladigan  bank  hisobvaraqlari  bo'yicha  amalga  oshiriladi;
2)  hisobvaraqlardan  to 'lo v la r  banklar  to m o n id a n   hisobvaraqlar 
egalarining farmoyishi bo'yicha t o ‘lovlarning ular belgilagan  navbatliligi
/

---

tartibida  va  hisobvaraqdagi  mablagMarning  qoldigM  doirasida  am alga 
oshirilishi  lozim;
3)  banklar  m ijozlarning  s h a rtn o m a li  m un o sab atlarig a  a ra la sh - 
m aydi;
4)  toMovning  shartnom alarda,  M oliya  vazirligi  y o 'riq n o m alarid a 
nazarda  tutilgan  m uddatlar  asosidagi  muddatliligi;
5)  toMovning  t a ’minlanganligi,  t o ‘lovchida  (yoki  uning  kafilida) 
pullarni  oluvchi  oididagi  m ajburiyatlarni  uzish  u c h u n   qoMlanilishi 
m u m k in   likvidli  mablagMarning  mavjudligi.
Shunday  qilib,  naqd  pulsiz  aylanish  toMovning  ushbu  tam oyillari 
va  shartlarining  bajarilishini  n a z a r d a   tu ta d i.  Iste ’m o lc h ila r  b ila n  
s o tu v c h ila r  o ‘rtasida  naqd  pulsiz  h iso b -k ito b n in g   am al  q ilishiga 
ehtiyojning oshib borayotganligini qayd qilish  kerak.  Bu tovar aylanishi 
jaray o n id a  tobora  ko'proq  q o ila n ila y o tg an   naqd  pulsiz  hisob-kitob 
shakllarining  qulayligitii  nisbatan  xavfsizligi  bilan  b o g ‘liqdir.  Y ana 
shunga ham  e ’tiborni  qaratish  kerakki,  naqd pulsiz aylanishning o 'z id a  
h a m   ayrim  o'zgarishlar  yuz  berdi  va  hozirgi  vaqtda  u  nafaqat  bank 
mijozlarining  hisobvaraqlari  b o 'y ic h a   yozuvlardan,  shu  bilan  birga 
bankning  kompyuterdagi  m a ’lum otlar  bazasida  u  yoki  boshqa  hisob- 
varaqdagi  holatga  tegishli  yozuvlardan  ham   iborat.  Bunday  evolutsiya 
naqd  pulsiz  aylanish  shakli  sifatidagi  elektron  pul  vositalarining  keng 
qoMlanilishi  bilan  bogMiq.  B unday  holda  pullar  aynan  maMumotlar 
bazasidan  iborat  boMib,  unga  faqat  texnik  vositalar  yordam ida  kirib 
olisli  mumkin.  N aqd  pulsiz aylanish  hozirgi vaqtda  nafaqat  korxonalar, 
shu bilan birga uy xo'jaliklari va davlatlarni ham  qam rab olgan.  Shunday 
qilib,  avtish  mumkinki,  naqd  pulsiz aylanish  iqtisodiy m unosabatlarning 
h a r qanday subyektining  pul  aylanishiga  nisbatan  yetakchi  pozitsiyani 
egallaydi.
N a q d   pulsiz  aylanishning  toMaroq  faoliyat  yuritishi  va  rivojlanishi 
u c h u n   quyidagi  shartlarga  rioya  etish  zarur:
1)  ushbu operatsiyaning legitimliligi xususidagi q onuniy kafolatlar- 
ning  mavjudligi;
2)  pul  mablagMarini tez va xavfsiz o ‘tkazishga  zaruriyatning boMishi 
(ya’ni,  tovar  m unosabatlarning  yetarli  rivojlanganligi);
3)  rivojlangan bank tizim ining  m avjud  boMishi  (b an k la r filiallari, 
boM im lari  va  u lar  o 'r ta s id a g i  vak illik   m u n o s a b a t la r in i n g   m a v ­
ju d lig i);
4)  xo'jalik subyektlarining o ‘z  qarorlarini  erkin  qabul  qilishi  im ko- 
niyati.

---

Shunday  qüib,  naqd  pulsiz  pul  aylanishi  iqtisodiyotning  m uayyan 
rivojlanish  darajasiga  erishganligidan  dalolat  beradi  va yanada  ravnaq 
topish  uchun  q o ‘shim cha  imkoniyatlarni  taqdim   etadi.
Davlatning  pul  aylanishiga  k o ‘plab  omillar  ta ’sir  ko ‘rsatadi.  Pul 
aylanishi  tuzilmasi  turli  belgilar  b o ‘yicha  belgilanadi:
1)  unda  pullarning  faoliyat  yuritishi  shakliga  qarab.  Ushbu  belgiga 
qarab  naqd  pulsiz  va  naqd  pullik  pul  aylanishini  ajratish  m um kin, 
chunki  barcha  pul  belgilari  u  yoki  boshqa  shaklga  ega  bo'ladi;
2)  ushbu  pul  aylanishi  xizmat  k o ‘rsatadigan  m unosabatlar  tusiga 
qarab.  Bu  yerda  pul-hisob-kitob  aylanishi,  pul-kredit  aylanishi,  pul- 
moliya  aylanishi  ajratib  k o‘rsatiladi;
3)  pul  m ablag'larining  harakati  yuz  beradigan  subyektlarga  qarab. 
U shbu  tasnif  bo'yicha  quyidagilar  ajratib  ko'rsatiladi:  pul  m ablag1- 
larining  yuridik  shaxslar  o ‘rtasida  banklararo,  banklarda  aylanishi, 
yuridik  va  jism o n iy   shaxslar  o'rtasidagi  aylanish  va,  nih o y at,  pul 
mablag‘larining  faqat jism oniy  shaxslar  o ‘rtasidagi  aylanishi.
Shunga  mos  ravishda,  iqtisodiyotda  q o ‘llaniladigan  pul  aylanishi 
hajmiga  t a ’sir  qiladigan  om illarning  muayyan  guruhini  ham   ajratish 
mumkin.  Barcha omillarni siyosiy,  iqtisodiy va texnik omillarga ajratish 
mumkin.  Tabiiyki,  pul aylanishi  tuzilmasini shakllantirishning  iqtisodiy 
om illari  asosiy  aham iyatga  va  bevosita  t a ’sir  kuchiga  ega  bo'ladi. 
Bunday  o m illarga  iq tiso d iy o td a  ishlatiladigan  pullar  tu rla ri,  pul 
m uom alasi  tezligi,  tovar  aylanishi  m iqdori  va  shu  kabilar  kiradi. 
B ino barin,  m avjud  pul  aylanishi  m iqdorlarini  vujudga  keladigan 
ehtiyojlarga  muvofiq  o ‘zgartirishga  yoki  pul  aylanishining  mavjud 
hajmlarini  tovar  aylanishining  real  ehtiyojlariga  muvofiqlashtirishga 
faqat  iqtisodiy  uslublar  vositasida  pul  aylanishi  hajmiga  t a ’sir  k o ‘rsa- 
tadigan  ushbu  om illar  orqali  t a ’sir  qilish  mumkin.
Iqtisodiyotda  faoliyat  yuritadigan,  faqat  hukum atning  ehtiyojlari 
bilan  bog‘liq  b o ‘lgan  va  iqtisodiyotning  ehtiyojlaridan  mustaqil  pul 
m ablag‘lari  m iqdoridagi  o ‘zgarishlar  siyosiy  omillar  hisoblanadi.
Texnik  om illar  pul  aylanishi  tuzilishi  va  hajmiga  faqat  bilvosita 
t a ’sir k o ‘rsatadi,  lekin  shunga  qaram asdan,  ularni hisobga  olish zarur. 
Bunday  omillarga  u  yoki  boshqa  hisob-kitobni  o'tkazish  u ch u n   talab 
etiladigan  vaqtni  kam ay tirish  yoki  h isob-kitobning  o ‘zini  amalga 
oshirishga im kon beradigan  hisob-kitoblarning texnik vositalari kiradi. 
M asalan,  bank  plastik  kartalariga  xizmat  k o ‘rsatuvchi  texnik  vosita- 
larning  keng  om m alashganligi  aholi  o ‘rtasida  ushbu  to ‘lov  vosita- 
sining  om m alashuviga  va,  binobarin,  naqd  pulsiz  pul  m ablag‘larining

---