mahsulotlari asosiy ulushni egallashi sababli qishloq xo'jalik sohasini
rivojlantirishga alohida e ’tibor beriladi.
Yuqoridagi fikrlarimizni umumlashtirib, moliyaning taqsimlash va
qayta taqsimlash funksiyasi quyidagilarni amalga oshirishga imkoniyat
yaratadi deb xulosa qilishimiz mumkin:
— xo'jalik subyektlari va davlat miqyosida pul fondlari tashkil
etiladi;
— faqat maqsadli pul fondlari tashkil etiladi;
— iqtisodiyot tarmoqlari va hududlar o'rtasida moliya mablag'la-
rining qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi;
— mamlakat aholisining turli ijtimoiy guruhlari o'rtasida moliya
mablag'lari qayta taqsimlanadi;
— xo'jalik subyektlari va davlat miqyosida zarur zaxira fondlari
tashkil etiladi.
Moliyaning nazorat funksiyasi esa jamiyatda yaratilgan yalpi ijtimoiy
mahsulot va milliy darom adni tegishli fondlar bo'yicha taqsimlanishi
hamda maqsadli fond mablag'larining sarflanishini nazorat qilish bilan
bog'liqdir. N a z o rat funksiyasi moliyaning taqsimlash va qayta taq sim
lash funksiyasi bilan uyg'unlashgan holda arnal qiladi. Moliya nazorati
milliy darom ad yaratiladigan m oddiy ishlab chiqarish sohasini va
nomoddiy ishlab chiqarish sohasini qamrab oladi. Moliya nazoratining
inaqsadi moddiy, mehnat va moliya resurslaridan oqilona va tejamkorlik
bilan foydalanish, ortiqcha xarajatlarni qisqartirish ham da xo'jasiz-
likning oldini olishdir. Moliya nazoratining asosiy vazifasi xo'jalik
subyektlarining o'zaro hisob-kitoblari majburiyatlarini, qonunchilikdagi
budjet tizimini va soliq xizmatlari oldidagi moliya majburiyatlarini
bajarishga rioya etilishini ta ’minlash hisoblanadi. Buning yuzaga chiqishi
quyidagilarda nam oyon bo'ladi:
— taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni boshlanishidan avval
turli budjetlar va moliya dasturlarini ishlab chiqishda;
— shakllantirilgan turli pul mablag'lari fondlarini, ya’ni budjet,
smeta va moliya rejalarini sarflanishida;
— pul m ablag'lari fondlarining bajarilishini baholashda va faoliyat
natijalarini yakuniy hisob-kitob qilishda.
M oliya n a z o ra tin i am alga oshirish subyektlari n azorat etish
obyektlari, mulkchilik shakli va faoliyatidan kelib chiqqan holda turli-
cha bo'ladi. M oliya nazoratining kim tom onidan olib
borilishiga qarab
quyidagi shakllari mavjud:
1) um um davlat moliya nazorati;
boradi. Jam oat nazoratining o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, u
faqat aniq bir korxonaning xo‘jalik — moliya faoliyatini nazorat qiladi.
Moliya nazoratining yana bir shakli mustaqil (auditorlik) nazorat
h isoblanadi. U sh b u n a z o ra tn in g eng asosiy xususiyati shundaki,
auditorlik faoliyatini olib boruvchi firma o ‘z faoliyati uchun maxsus
litsenziyaga ega bo'lishi bilan birga unda ishlovchi xizmatchilar ham
maxsus shahodatnom aga ega b o ‘lishi shart. Auditorlik moliya nazo
ratining obyekti barcha xo'jalik subyektlarining x o ‘jalik-moliya fao
liyati hisoblanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasida amaldagi qonunchi-
likka asosan, mulkchilik shaklidan qat’i nazar h a r bir faoliyat
yurituvchi
x o ‘jalik subyekti yillik x o ‘jalik-moliya faoliyatining auditorlik moliya
nazoratini o'tkazishi shart.
Moliyani tartibga solib turish funksiyasining mohiyati davlat to-
m onidan mavjud moliya dastaklari orqali jam iyat ucliun zarur alohida
olingan korxonalar va b a ’zan butun iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarim
rivojlantirishga t a ’sir etilishi hisoblanadi. Shuni alohida ta ’kidlash
lozimki, bu funksiyada moliyaning rag‘batlantirish yoki so'ndirish
yo‘nalishi ham mavjud. Davlat moliya dastaklari orqali iqtisodiyotdagi
ayrim sohalarni rivojlantirishga va o ‘z vaqtida ayrim sohalar faoliyatini
cheklab turishga erishadi. Fikrimizcha, moliyani tartibga solib turish
funksiyasi quyidagi k o ‘rinishda yuzaga chiqadi:
4. Davlat budjeti orqali. Budjet mablag‘larining ayrim soha yoki
korxonalarni rivojlantirishga (subsidiya) ajratilishi orqali arnalga oshi-
riladi.
5. Soliqlar orqali. Davlat iqtisodiyot faoliyatini tartibga solib
turishdagi eng t a ’sirli dastak soliqlar hisoblanadi. X o‘jalik yurituvchi
subyektlar faoliyati uchu n past darajadagi soliqlarning o'rnatilishi ushbu
faoliyatni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi va buning aksi yuqori
darajadagi soliq stavkalarining o ‘rnatilishi bu soha faoliyatining rivojla-
nishini cheklab turadi. Bu sohaga yaqqol dalil sifatida 1994—1998-
yillarda m am lakatim izda tijorat banklari faoliyatini rivojlantirish m aq-
sadida, ular soliqlardan ozod etilib, hisoblangan soliqlar tijorat bank-
larining moddiy-texnika bazasini rivojlantirishga sarflanganligini kelti-
rishimiz mumkin.
6. Baholar va t a ’riflar orqali. Iqtisodiyotning bozor munosabatlari
sharoitida davlat to m o n id an iqtisodiyotning ayrim sohalari narx-navo
va t a ’riflarning belgilanishida faol ishtirok etadi. Bu omil esa iqtiso
diyotning ayrim sohalaridagi xo ‘jalik subyektlarining moliya holatiga
turlicha t a ’sir k o ‘rsatadi.