10
olur. Geoiqtisadi məkana daxil olarkən nəzərə alınası belə parametrlərə aşağıdakılar
daxildir:
dünya iqtisadi sisteminin vahidliyi və onun bütövlüyu;
geoiqtisadi məkanda əmtəə istehsalının modifikasiyası. Burada ən vacib:
müasir beynəlmiləlləşmənin mexanizminin yeni tərəflərinin müəyyən
edilməsi;
Bir sıra səbəblərdən çox vacib olan ictimai əmək bölgüsü kimi əsas iqtisadi
amilləri ilə xarici iqtisadi fəaliyyətlə daimi olaraq tutuşdurmaq. Xarici iqtisadi
əlaqələr iştirakçılarının sayı tədricən artır və onların qarşısında çox da asan
olmayan məsələ – dünya əmək bölgüsü sistemində öz iqtisadi yerini tapmaq
dayanır. Əsasında xarici ticarət dayanan əməkdaşlıq modeli bazarın uyğun
malla doldurulacaq sahəsini təyin edirdisə, indi (dünya təsərrüfat əlaqələri
sisteminə daxil olarkən) xidmət və malların beynəlxalq bazarda birgə istehsalı
və birgə satışı üçün adekvat təsərrüfat-iqtisadi strukturlarının axtarışı gedir,
yəni, qlobal ölçüdə ictimai əmək bölgüsü başqa cür anlanır;
iki əks istiqamətli prosesin dialektik birliyini nəzərə almaq. Bir tərəfdən
ictimai istehsalın
beynəlmiləlləsinin artımı, digər
tərəfdən - ictimai əmək
bölgüsünün dərinləşməsi. Başqa sözlə desək, malların satışının şərt olan əmək
bölgüsü və təsərrüfatların ―həmcinslik‖ əsasında birləşməsi eyni zaman və
məkan kəsiyində mövcuddur (şəkil 3). Bu birliyin nəzərə alınmasının
vacibliyini bəzən hətta çox unikal mal istehsal edərək onun yad mühitə daxil
ola bilməməsi səbəbindən (iqtisadi, istehsal, texnoloji, informasiya,
normativhüquqi, mədəni və s.) dünya bazarında realizə edilə bilinməməsi
11
halları da təsdiq edir;
Şəkil 1. Geoiqtisadiyyatın ümumi-nəzəri panoramı
Bundan başqa ölkələrin geosiyasi və geoiqtisadi mövqeyinin elmi nəzəri əsaslarinda
nəqliyyat faktorunu ayrıca analiz etsek deyə bilərik ki,nəqliyyat İnfrastrukturunun
inkişafı- XX əsrdən formalaşmağa başlamışdır.Texnologiyaların təkmilləşdirilməsi
prosesində XX əsrin ikinci yarısında nəqliyyatın inkişafında tarixə ―nəqliyyat
inqilabı‖ adı ilə düşən 60-70-ci illərin elmi-texniki inqilabı dövründəki sürətli
texnoloji proses həlledici əhəmiyyəti artırmışdır. ―Nəqliyyat inqilabı‖nın tərkibində
―konteyner inqilabı‖ xüsusi hadisə kimi qəbul edilmiş və bu, nəqliyyatın bütün
Geoiqtisadiyyatın təməli (mənbə və
tərkib hissələri)
I səviyyə
Nəzəri və
metodoloji
əsaslar
(nəzəri
mənzərə)
Milli
iqtisadiyyatı
n xarici sahə
ilə əlaqələr
sisteminin
genezisi
(xarici
iqtisadi
model)
Xarici
iqtisadi
doktrina və
onun həyata
keçirilməsini
n strateji
arsenalı
(strateji
əməliyyat
texnologiyal
arı)
Dünya
təsərrüfat
sistemi:
daxili
iqtisadi
reqlament
II səviyyə
Konseptual
kəsimlərin
iqtisadi və
konseptual
tərkibi
(iqtisadi
dolum)
Konkret
xarici
iqtisadi
modellər və
onların bir-
biriləri və
dünya
təsərrüfat
sistemi ilə
simbiozu
Xarici
iqtisadi
doktrinanın
milli
iqtisadiyyatı
n dünya
təsərrüfat
sistemi ilə
müxtəlif
qarşılıqlı
təsir
sahələrində
realizə
olunmasının
xüsusiyyətlər
i
Dünya
təsərrüfat
sisteminin
əsas iqtisadi
komponentlə
ri üzrə
inkişaf
qanunanuyğ
unluqla-rının
istiqamətləri
nin
dəyişməsi
Milli
iqtisadiyyat
Doktrina
Strategiya
Dünya
təsərrüfat
sistemi
III səviyyə
Real tərkib
və
proqnozlarla
dolum
(fiksasiya)
XXI əsrin
əvvəllərində
Rusiyanın
milli
iqtisadiyyatı
nın xarici
iqtisadi
islahatları və
inkişaf
proqnozları
Rusiya XXI
əsrin
əvvəllərində:
xarici
iqtisadi
doktrina və
onun həyata
keçirilməsi
strategiyaları
, Mümkün
korreksiya
yolları.
Rusiyanın
milli
maraqları və
prioritetlər
sistemi
I
hiss
ə
II
hiss
ə
III
hiss
ə
XXI əsrin
əvvəllərində
dünya
təsərrüfat
sisteminin
vəziyyəti və
inkişaf
tendensiyala
rı
12
növlərinin və hətta onun hüdudlarından kənarda gələcək sürətli inkişafı üçün
hesablama nöqtəsinə çevrilmişdir.
Dünya ölkələri arasinda Regional xüsusiyyətlər əks etdirsək deyə bilərik Nəqliyyat-
kommunikasiya infrastrukturu qloballaşma prosesində hakim funksiyanı yerinə
yetirir.
Bu işdə beynəlxalq təskilatların rolu daha da böyükdür.Bu proseslər öz növbəsində
beynəlxalq əlaqələrin TRANSMİLLİ əlaqələrə kecid almasına imkan yaratdı.
3
Müasir
dünya ölkələrinin
Geosiyasi və geoiqtisadi inkisaf amillərinə görə nəqliyyatın konseptual əsasında
Müəyyən ölkədə və ya regionda nəqliyyatın inkişafı tempinə əsasən üç amil təsir
edir:
• Ölkələrin məkan faktoru, yəni ərazinin xarakteristikası təsvir edilməsi (əsas
beynəlxalq yük və sərnişin axınlarına nisbətdə coğrafi yerləşmə);
• Dunya ölkələrinin (regionun) özünün yük və sərnişin axınları potensialı müəyyən
edilməsi(sosial-iqtisadi potensial anlayışının müəyyən hissəsi);
• ölkənin (və ya bir qrup ölkənin) həyata keçirdiyi nəqliyyat siyasətinin adekvatlığı.
4
Ölkələrin geosiyasi və geoiqtisadi mövqeyinin analizi nöqteyi nəzərindən yanaşsaq
qeyd etmək olar ki,XXI yüzilliyin bu üç faktorla bütövlükdə nəqliyyat sferasında
ABŞ, AB və Yaponiya liderlik edir.
Dövlət ümumi iştirakını həm də ayrı-ayrı sahələrdə həyata keçirdiyi siyasətlə
əlaqələndirir. Bu da dövlətin konkret maraqlarını formalaşdırır. Məsələn, dövlətin
konvensiyalara qoşulması (bununla dövlət beynəlxalq münasibətlərdə çoxtərəfli-
çoxlu sayda dövlətlərlə birlikdə iştirak edir) və ikitərəfli qaydada hər hansısa bir
sahədə sənədlər qəbul etməsi ümumi və konkret maraqların təmin edilməsi istəyindən
irəli gəlir. Geosiyasət düşüncələrdə, təsəvvürlərdə eninə (ətarflara yayılma), dünya
düzəni (burada həm də beynəlxalq münasibətlər düzəni) isə vahid bir forma daxilində
aşağıdan yuxarıya, eləcə də əks istiqamətə doğru hərəkətlərdə başa düşülə bilən bir
3
Hikmə
t
Babaoglu.Dünya siyasə
ti v
ə
Beyn
əlxalq münasibə
tl
ər,DƏRSLİK.2009
4
iqtisadiyyat.com/az/pages/8/information/4896