Qafqaz Universiteti Nəşri
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
VI Fəsil. Uşaqlıq dövrü davranış problemləri 129 fəkkürün inkişafı isə konkretləşmə, nəzəri bilikləri praktikaya tətbiq etmək‐ lə əlaqədar gedir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, bu uşaqlar cisim və hadisələrdəki oxşar cəhətlərə nisbətən fərqli cəhətləri daha yaxşı müqayisə edir və asan dərk edirlər. 4‐cü sinif şagirdləri arasında aparılan bir təcrübə göstərir ki, uşaqlar atla öküzü öyrənərkən 7 fərqli cəhəti göstərdikləri halda, yalnız oxşar olan 2 cəhəti ayıra bilmişlər. N. Kazımovun tədqiqatı sübut etmişdir ki, “müqayisə prosesində ox‐ şarlığın və ya fərqin seçilməsinin üstünlük təşkil etməsi müqayisə olunan obyektlər arasındakı oxşarlığın dərəcəsindən asılıdır. Müqayisə olunan ob‐ yektlər bir‐birinə az oxşadıqda fərqin seçilməsi, bir‐birindən az fərqlən‐ dikdə isə oxşarlığın seçilməsi üstünlük təşkil edir”. 77 Nitq. Nitq insan həyatında mühüm rol oynayıb, insanı başqa canlılar‐ dan fərqləndirir və həyatı, elmi dərk etməyə imkan verib, mübarizə və in‐ kişaf mərhələsi olmuşdur. Təbiət qüvvələrinə qarşı müvəffəqiyyətlə mübarizə aparmaq üçün kol‐ lektiv mübarizə lazımdır. Bunu dərk edən ibtidai insanlar birgə fəaliyyəti mümkün etmək üçün qarşılıqlı tələbata ehtiyac hiss etmişlər. Bu tələbat isə nitqin, danışığın meydana gəlməsi ilə təmin oluna bilmişdir. Beləliklə, nitq insanların uzun əmək fəaliyyəti prosesində təşəkkül edib, hazırkı inkişaf səviyyəsinə gəlib çatmışdır. Nitq bizi əhatə edən cisim və hadisələr haq‐ qında məlumat verməklə bərabər, eyni zamanda, fəaliyyətə də təhrik edə bilir. Bunlar nitqin əsas vəzifələri hesab olunur. 78 Kiçikyaşlı məktəblilərin şifahi və yazılı nitqi vəhdət şəklində inkişaf edir. Yazılı nitqə yiyələnmə prosesində uşaqlarda həm oxu, həm də yazı vərdişləri inkişaf edir. Yazılı nitqə yiyələnməkdə qrammatik və orfoqrafik qaydaların mənimsənilməsi mühüm rol oynayır. Şagirdlər yazılı nitqə birdən‐birə yiyələnmirlər. Onlarda yazılı nitqin inkişafı oxu prosesinə yiyə‐ lənməkdən başlayır. Aparılmış psixoloji tədqiqatlar şagirdlərin oxu vərdişlərinə yiyələnmə‐ lərinin üç mərhələsini göstərmişdir. Birinci mərhələ analitik mərhələdir. Bu mərhələdə şagird hərflərlə, onlar‐ dan yaranan hecalarla, hecalardan isə sözlərin əmələ gəlməsi ilə tanış olur. Bu mərhələdə hərflərdən hecalar, hecalardan sözlər düzəltmək prosesi nisbətən ləng gedir. 77 Ə.Qədirov “Uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı” (səh. 67‐69) 78 Ə. Qədirov “Uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı” (səh.7) Uşaq və yeniyetmələrin inkişafının sosial‐psixoloji məsələləri 130 İkinci mərhələ sintetik mərhələdir. Bu mərhələdə şagird sözlərin ünsürlə‐ rini çətinlik çəkmədən və nisbətən tez sintez edir. Ancaq bu mərhələdə də bir sıra çətinliklər özünü göstərir. Belə ki, bu zaman uşaqlar sözlərin tərkib hissələrini müəyyənləşdirmədən oxumağa tələsirlər. Ona görə də çox vaxt, xüsusilə oxşar sözlərin oxunuşunu qarışdırırlar. Üçüncü mərhələ analitik‐sintetik mərhələdir. Burada şagird sözün ünsür‐ lərini sürətlə müəyyənləşdirməyə və birləşdirməyə əsaslanaraq oxumağa başlayır. Bu mərhələ sürətli qiraət mərhələsi hesab edilir. Bundan sonra şa‐ girdlər tədricən ifadəli oxu vərdişlərinə yiyələnməyə başlayırlar. Şagirdlər oxu vərdişlərinə yiyələnməklə yanaşı, yazı vərdişlərinə də yiyələnirlər. Bu zaman birinci növbədə qrafik vərdişlər formalaşır. Yazı vərdişlərinin təşəkkülü üç mərhələdən keçir. Birinci mərhələ ele‐ mentar mərhələ adlanır. Bu mərhələdə şagirdin diqqəti hərfin ayrı‐ayrı ün‐ sürlərinin yazılışına, yazı zamanı düzgün oturmağa, əlin hərəkətinə, qə‐ ləmdən və dəftərdən düzgün istifadəyə doğru yönəlmiş olur. Ikinci, hərfi mərhələdir. Bu mərhələdə hərfin tam və düzgün yazılmasına və yazı texnikasına yiyələnməyə diqqət yetirilir. Üçüncü mərhələdə əlaqəli yazı vərdişi təşəkkül tapır. Hərflər sözlər için‐ də əlaqəli, sətir üzərində bir böyüklükdə yazılır. Aparılan tədqiqatlar göstə‐ rir ki, hərfləri əlaqəli yazdıqda, yazı vərdişi ayrı‐ayrı yazmağa nisbətən sürətlə əmələ gəlir. Rabitəsiz hərflər yazmağın ilk baxışdan yazı vərdişinin yaranmasında daha yaxşı nəticə verdiyi müşahidə olunur. Rabitəli yazıda isə yazı vərdişləri ilk baxışda gec əmələ gəlir. Yazı qeyri‐dəqiq, səliqəsiz və pis görünür. Ancaq ikinci sinifdən başlayaraq yazı mənzərəsi dəyişir. Şa‐ girdlərin xətti çox dəqiq və qəşəng çıxır, hətta 3‐4 ‐cü sinif şagirdlərinin xəttinə oxşayır. Hərfləri ayrı yazdıqda şagirdlərin xətti müəyyən müd‐ dətdən sonra, yəni 4 və 5‐ci siniflərdə dəqiq və qəşəng olur. Adətən, uşaq‐ lar sözlərin düzgün yazılışına yiyələnməmişdən əvvəl danışıq vərdişlərinə yiyələnirlər. Çox vaxt onlar tələffüz etdikləri kimi yazmağa meyil göstə‐ rirlər. Ona görə də yazıda səhvlər özünü göstərir. 79 79 Ə.Qədirov “Uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı” (səh. 88‐89) VI Fəsil. Uşaqlıq dövrü davranış problemləri 131 Özünü yoxlamaq üçün sual vŠ tapşırıqlar 1. Uşaqlar nə üçün hirslənir? 2. Qısqanclıq uşaqlarda hansı psixoloji təsirlər oyadır? 3. Barmaqəmmə vərdişi qarşısında ana‐atanın edəcəyi ən sağlam yanaşma nədir? 4. Barmaqəmmənin aradan qaldırılması üçün hansı tədbirlər görülməlidir? 5. Uşaqlar nə üçün yalan danışırlar? 6. Neçə cür yalan var? 7. Siz uşaqlıqda yalan danışmısınız? 8. Yalanın növləri haqqında daha nələri bilirsiniz? 9. Kitabdakılarla sizin bildikləriniz arasında nə kimi fərqliliklər var? édŠbiyyat 1. Gül Şendil, “Çocuk, Ergen ve Anne‐Baba”, Melisa nəş. – 2003 2. Yaşar Kuzucu “Küçükler için Büyüklere”, Nobel nəş. Ankara – 2008 3. http://www.hekimim.com/merak_ettikleriniz/parmak_tirnak/parmak_ emme.htm 4. A.İbrahimov, H.Xəlilov, “Sağlam övlad, düzgün tərbiyə, təmiz nitq”, Misri, Bakı – 2004 5. Ə. Qədirov, “Uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı”, Maarif nəş. – 1969 6. K. Koffka, “Zihni inkişafın esasları”, tərcümə edən: Suat Tavlan, Hüsnütabiat nəş. İstanbul – 1959 7. Editor: İrvin D. Yalom, Hans Steiner “Məktəbəqədər Uşaqların Terapisi”, Prestij nəş. – 2007 8. Jean Piaget, “Child’s Conception of the World”, London – 1929 9. “Yansıtma” jurnalı, №3‐4, 2005 Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|