Qafqaz Universiteti Nəşri
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
Uşaq və yeniyetmələrin inkişafının sosial‐psixoloji məsələləri 122 Bu zaman uşaq da sizinlə oxumağa çalışacaq və onun yaradıcılıq qabi‐ liyyəti üzə çıxacaq. Bu, həm də onun fantaziyasını genişləndirir. Tədqiqat‐ lar zamanı məlum olmuşdur ki, musiqi tərbiyəsi uşağın fizioloji cəhətdən yetkin və sağlam böyüməsi üçün güclü bir vasitədir. Çalışmaq lazımdır ki, uşağın ətrafında tez‐tez musiqi fonu olsun. Digər oyunlar: 1. “Gizlənqaç” 2. “Həkim‐xəstə” 3. “Müəllim‐şagird” (adətən evdə məktəbli uşaq olduqda o, kiçik yaşlı bacı‐qardaşı ilə oynayır). Bu oyunları uşaqlar özləri tez‐tez oynayırlar. Yaxşı olar ki, valideyn özü də hərdən uşaqlara qoşulub oyunu zənginləşdirsin. 4. 2‐4 m uzunluqda ipi və yaxud kəndiri döşəməyə düz istiqamətdə uza‐ dıb, onun üstündən əvvəlcə gözüaçıq, sonra isə gözü yumulu o tərəf‐ bu tərəfə keçmək. 69 69 A. İbrahimov, H. Xəlilov, “Sağlam övlad, düzgün tərbiyə, təmiz nitq” (səh. 29‐35) VI Fəsil. Uşaqlıq dövrü davranış problemləri 123 6.8. Kiçik yaşlı uşaqlarda diqqŠt Diqqət. Məktəbə yeni gələn uşaq bağça dövründən fərqli olaraq siste‐ matik təlim fəaliyyətinə cəlb olunur. Bu zaman birinci gündən başlayaraq şagirddən uzun müddət ayrı‐ayrı cisim və hadisələrə diqqət yetirmək, öz diqqətini zəruri cəhətlərə paylamaq, lazım gəldikdə diqqəti bir sahədən baş‐ qa bir sahəyə keçirmək tələb olunur. Bu keyfiyyətlər olmadan təlim fəaliy‐ yətinin səmərəliliyindən də danışmaq olmaz. Məhz buna görə də bu cür tə‐ ləblər qarşısında qalmalı olur və nəticədə onun diqqəti tədricən inkişaf etmə‐ yə başlayır. Göstərilən bu zəruri keyfiyyətlər uşaqlarda birdən‐birə yaranmır. Bu proses təlim‐tərbiyə işinin səmərəliliyi nəticəsində yaranmağa başlayır. Məktəb prosesində uşaqlarda əsas etibarilə ixtiyari diqqət inkişaf edir. İxtiyari diqqət inkişaf etdikcə, diqqətin həcmi genişlənir. Diqqətin həcminin genişlənməsi isə şagirdin təlim fəaliyyətində müvəffəqiyyət qazanmasına müsbət təsir göstərir. Uşaqda diqqətin həcmi yaş artdıqca genişlənir. Belə ki, birinci sinif şa‐ girdi əlifbanı oxuyarkən, əvvəlcə ayrı‐ayrı hecaları qavrayır. Bu zaman onun diqqəti zəif olur. Lakin oxumağı öyrəndikdə sözləri birdən qavrayır, onun sürətli kitaboxuma qiraəti genişlənir. Bu, uşağın diqqət inkişafını nü‐ mayiş etdirir. Məktəblilərdə diqqətin mərkəzləşməsi və davamlılığı getdik‐ cə təkmilləşir. Kiçikyaşlı məktəblilərdə diqqətin davamlılığı məktəbəqədər yaşlı uşaqlara nisbətən yüksək olsa da, yuxarı siniflərdə oxuyan uşaqlara nisbətən azdır. 7‐11 yaşlı uşaqlar, xüsusilə 1‐2‐ci sinif şagirdləri öz diqqət‐ lərini eyni obyekt üzərində ixtiyarı olaraq 10‐15 dəqiqədən artıq saxlaya bilmirlər. Bu vaxt keçdikdən sonra onların diqqətləri asanlıqla başqa ob‐ yektə yönələ bilir. Kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda qeyri‐ixtiyari diqqət ixtiyari diqqətə nis‐ bətən üstünlük təşkil edir. Qeyri‐ixtiyari diqqətin davamlılığı ixtiyari diqqətə nisbətən yüksək olur. Məlum olduğu kimi, qeyri‐ixtiyari diqqət ən çox uşağın marağı ilə əla‐ qədardır. Məktəbə daxil olmaqla uşağın marağı, xüsusilə təlim fəaliyyətinə olan marağı genişlənir və inkişaf edir. Lakin ilk dövrlər hələ azyaşlı mək‐ təblilərdə maraq mərkəzləşməmiş olur. İlk dövrlər uşağı təlim prosesində qazanacağı bilikdən çox, onun üçün yeni olan məşğələlər cəlb edir. Ona görə də uşağın diqqəti ilk dövrlər qeyri‐ixtiyari şəkildə həmin sahələrə yö‐ nəlir. Get‐gedə uşağın diqqəti bir sahəyə doğru davamlı, başqa sahəyə isə davamsız olur. Bir sahə qeyri‐ixtiyari olaraq uşağın diqqətini özünə cəlb edir, başqa sahə isə cəlb etmir. 70 70 Ə. Qədirov, “Uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı” (səh. 45) Uşaq və yeniyetmələrin inkişafının sosial‐psixoloji məsələləri 124 Diqqət öz‐özlüyündə müstəqil proses olmasa da, hər bir idrak pro‐ sesinin mütəşəkkil surətdə cərəyan etməsi üçün ən zəruri amildir. Təsadüfi deyildir ki, K. D. Uşinski xarici aləmdən insanın şüuruna daxil olan nə varsa, onların hamısının diqqətin qapısından keçdiyini qeyd edir. Diqqət mövcud anda subyektin fəaliyyətinin hər hansı bir ideal və real obyekt, hadisə, predmet üzərində cəmləşməsidir. Diqqət psixi proseslərin (görmə, qavrayış, hafizə, təfəkkür, təxəyyül) cərəyanetmə dinamikasını xa‐ rakterizə edir. Uşaq şəxsiyyətində qeyri‐ixtiyari və ixtiyari diqqət funksi‐ yası fəaliyyət göstərir. Kiçik yaş dövrlərində uşaq şəxsiyyətində qeyri‐ixti‐ yari diqqət üstünlük təşkil edir. Hər bir yeni, parlaq, qeyri‐adi görünən əşya uşaqların diqqətini özünə cəlb edir. Cəlbedicilik onların əyani, obrazlı təfəkkür xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Məsələn, Əli evdə maşınla oynayar‐ kən, atası yaxınlaşıb təzəcə aldığı topu ona göstərir. Əli topu görcək əlin‐ dəki maşını atıb topla oynamağa başlayır. Təlim fəaliyyəti prosesində uşaqlar mühüm fəaliyyəti qeyri‐mühüm fəaliyyətdən fərqləndirməyə başlamasalar da, əsasən, özlərini maraqlandı‐ ran, ruhlarına, zövqlərinə, tələbatlarına uyğun məsələlərə daha tez və daha çox diqqət yetirirlər. Yuxarıda qeyd edilənlərlə yanaşı, uşaq şəxsiyyətində uşaqların gələcək təlim fəaliyyəti dövrünədək onlarda ixtiyari diqqətin tərbiyə edilməsinə cəhd göstərilməlidir. Bunun üçün uşaqlara məqsədəuyğun işləmə bacarı‐ ğını aşılamaq lazımdır. Tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, uşaqlara nə qədər çox maraqlı oyunlar, eləcə də müxtəlif fiqurlarla olan qurmalar öy‐ rədilərsə, bu, onlarda beynin diqqət mərkəzində olan retikulyar formasi‐ yanın normal tənzimlənməsinə müsbət təsir göstərəcəkdir. Yəni diqqətin xassələrindən olan keçiriciliyin, davamlılığın, paylanmanın, həcmin, yay‐ ğınlığın inkişafına səbəb olacaqdır. Odur ki, yönəlişliyin və mərkəzləşmə‐ nin xarakterindən asılı olaraq, diqqətin qeyri‐ixtiyari (niyyətsiz) və ixtiyari (niyyətli) növləri ayırd edilir. Məsələn, valideyn uşağına deyir: “Ülvi, gəl, birlikdə bu fiqurlardan ev quraq. Bunun üçün əvvəlcə fiqurları bir yerə yığ‐ maq, sonra isə onları bir‐bir rənglərinə uyğun qurmaq lazımdır. Bax belə, gördün? İndi isə özün yığmağa başla”. 71 6.9. Kiçik mŠktŠb yaşlı uşaqlarda idrak proseslŠri Qavrayış: Qavrayış mürəkkəb idrak prosesi olub bizə xarici aləm haq‐ qında tam və geniş məlumat verir. 71 A. İbrahimov, H. Xəlilov, “Sağlam övlad, düzgün tərbiyə, təmiz nitq” (səh. 32‐33) Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|