ŞƏ r q -q o r b

-  Bir dayan  görok,  lonoto gəlmiş,  murdar,  dayan  dcyirəm.
O,  rcvolvcrini  yuxarı  qaldırıb  iki  dofo atoş açdı.
Eftişya  tozun  içi  ilo  onlara  torof addımlayırdı.  Cığırın  üstü  ilo 
onun  əyri  kölgəsi  uzanırdı.
Qarı  öz-özüno dcyirdi:
-  M ənim yaşımda hər kos  kəfənliyini  hazır saxlamalıdır,  burda 
no var ki.
Əl  avtomatından  açılan  atoş  onu  öz  kölgosinin  üstünə  sordi.
-  Aman Allah, bu nədir? -  dcyo qarı  inlodi, gözləri  boşluğa zil- 
ləndi.  Boğçası  daşların  arası  ilo diyirlondi.
Sükuta  dalmış  kondi  güllo  sosləri  ayıltdı.  Hamı  qaçıb  gəldi. 
Toplaşanlar  başının  üstünü  əli  silahlı  osgorlər  kəsmiş,  qanma 
boyanmış  Eftişyam  gördülor.  H ər tərofdən  qışqırdılar:
-  Aman Allah!  Bu  ki  Eftişyadır!  O  ölüb!
Sonra  iso osgorloro  baxaraq:
-  0   zavalh  kar  idi, -  dcdilor.
312
K A R L A   S E R E N A
M Ə N İ M   S Ə Y A H Ə T İ M
(romandan fraqmentlər)
“ ...Hava xoş kcçm əsə do Borjomda qaldığım günlor ləzzət verdi. 
Akalsaka  gcdorkon  baş  vcrmiş  mozoli  bir ohvalat  moni  çox əylən- 
dirdi.  Ermonilor öz qorxaqhqları  ilo  məşhurdurlar.
Qafqazda  hamı  silah  gozdirir,  lap  on  qorxaqlar  da  özünü 
qorumaq  üçün  silahlanır.  Müharibonin  yaxınlaşması  sorağt  cam a- 
atın rahathğını pozmuşdu və quldur dəstələri tcz-tcz yolçulara hücum 
çokirdi.  Qonağı  olduğum  şoxs,  tohlükəsizliyimi  qorumaq  üçün  öz 
xidmotçilorindon  olan  bir  crmonini  mono  qoşmuşdu.  M ühafızə- 
çimin  kəmorindon  xoncor,  qılınc,  pistəlct  və  rcvolvcr  asılmışdı. 
Hava  soyuq  idi.  Monim  congavorim  özünü  qızdırmaq  üçün  olavo 
olaraq  böyük  bir şüşə  də  götürmüşdü  vo  yol  boyu  homin  şüşədoki 
spirtli  içkini  qurtarmışdı.  O  yaman  şonlonmişdi,  clo  hcy  gülür  vo 
mahnı  oxuyurdu.
Q əfildən o susdu.  Hardansa  fıt sosi cşidilmişdi. Gördüm ki, onun 
rongi  saraldı,  qulaqlarını  şəklədi,  dizimə  çokdiyim  toxunma  şalı 
dartıb  başını  vo  sinosini  örtdü,  monimlo  üzboüzdəki  oturacaqda 
yumağa  dönüb  qaldı.  Ə vvolcə  mon  onun  qoribo  hərokətini  başa 
düşo  bilm ədim ,  amma  ikinci  dofo  fıt  çalınanda  mən  anladım  ki, 
mühafizoçim  qorxuya düşüb.
M ən  no  baş vcrocoyini  fıkirloşdiyim vaxt  irəlidoki  döngodo bir 
ncçə adam gördüm.  Faytən asta-asta iroliləyir, atlann ayağı palçıqh 
qara batırdı.  Faytonçu dcyoson yuxulamışdı. Ortüyo bürünmüş müha- 
fızəçim iso büzüşüb qalmışdı. Axşam diişürdü.  Amma silahlı adam- 
ların  yaxınlaşdığını  sczo bilirdim.  Çox  kcçmomiş  onlar bizo  çatdı- 
lar.  Başçı  görkomi  olan  bir  nofor  faytonun  qapısı  yanında  dayaıııb 
gürcü  dilində  nə  isə  dcdi.  Onların  səsini  cşidəndo  mənim  conga- 
vərim   atılıb  faytondan  düşdü  və  təkərin  arxasında  gizlondi,  üzünü 
də  şalımla  m öhkəm co  gizlotmişdi.  Ən  cold  kloun  belo  ənun
313

---

sıçrayışını  lokrar  edo  bilmozdi.  O  clə  məzoli  bir  sıçrayış  clomişdi 
ki, mən şaqqanaq çokib güldüm və çevrilib onun sonra no edəcoyini 
izlom əyə başladım. Bcləcə oylənm əyim  qorxu hissini ağlıma g ətir- 
m oyə imkan verməmişdi.  Silahlı adamları görəndə çəkinməmişdim, 
çünki  hamını,  hətta  uşaqlan  da  silahlı  görm əyə  adət  eləmişdim. 
Mon  haqlıyammış,  həmin  adamlar  faytonun  otrafına  toplaşdılar, 
onlar  sado  odunçular  imiş,  m ənə  “ laxae”  toklif edirdilor  ki,  o v ə - 
zində  bəlko  qəpik-quruş  verəm.  Bunu  m onə  faytonçu  rusca  başa 
saldı.  İstədim crmənidon  soruşum  ki,  aclığı  varmı  və odunçulardan 
birino  işaro  clədim  ki,  büründüyü  şalı  ənun  üzorindon  qaldırsın. 
Bunu  başa  düşən  qohrəman  kişi  qorxuya  düşüb  qaçmağa  başladı. 
Şal əlində qalmış kəndli  isə m at-m at baxırdı. M ən öz qaçqın kişimi 
bir  do  sonrakı  dayanacaqda  gördüm,  oturub  şərab  içirdi.  Kişinin 
mərdliyi  dar  ayaqda  yoxlanılır.  Bu  hörm ətli  ermoninin  “m ərd- 
liyinə”  əhsən dcyok!”  (səh.  55,  56,  57).
Karla  Scrcna  A zərbaycana  səfərin i  Z aqatala  şohərindən 
başlayıb.  Iləm in  vaxt rus-türk  m üharibəsino  ciddi  hazırlıq  gcdirmi 
vo  soyyah  qadımn  söylədiyino  göro  Zaqatala  əhalisinin  üsyanı 
gözlənilirmiş.  Karla Sercna Zaqatalanın homin günlorini belə təsvir 
cdir:
“Qalada yaşayanlar hor gün hücuma m əruz qalacaqlarını gözlo- 
yirdilor.  Qalanın  komendantı  da  üsyan  baş  verəcəyini  bilirdi. 
Şübholi  adamlar  hobsə  ahnmışdılar.  O nlann  içindo  m ollalar  və 
qadınlar da vardı.  Mən onları hor gün osgorlorin m ühasirəsindo, o l- 
ayağı  zoncirli  havaya  çıxarılanı  görürdüm .  Q oca  uzunsaqqal 
dindarların  görkomi  moni  hoyəcanlandırırdı.  Yoqin  ki,  ənlar  üçün 
ölüm  ayağında  zoncirlənmok dözülm oz tohqir idi.  Əyilmok onların 
təbiotino  yad  bir  xüsusiyyətdir,  gözlorində  barışm az  bir  kin 
duyulurdu.  B əzən xasiyyətco z ə if adamların hər cür sentimcntallığı 
alçaqlığa  çcvrilir,  amma  bu  adam lardan  c lə  cəh o t  gözlom ək 
olm az...”
“M ohbuslara dövlət yemok vcrmirdi, onların qohumları  hor gün 
golib  qəsrin  qapısından  içori  yem ək göndorirdilər.  Q əsr bir neçə  il 
ovvol  döyüşkon  ləzgilorin  hücumu  ilo  alınmış  və  z ərər  çəkm işdi. 
Monim  orada olduğum  vaxt zabit arvadları  qosrdon  qırağa çıxmağa 
cəsarət elomirdilər.  Mon iso tok çıxıb gozinirdim, çünki bilirdim ki, 
rus  osgorinin  müşayioti  ilo  çıxsam,  tohqiro  m əruz  qala  bilərom ” 
(səh.  179-180).
314
Azərbaycana golib çıxınca da yolda hor doqiqo tohlüko gözlənil- 
diyini  ona  söyləyiblər.  Türk  qoşununa  kömok  məqsodilə  yenidon 
ayağa qalxmış lozgi dostolorinin qorxunc hücumlan haqda çox eşitso 
də,  səyyah qadın  dayanıb müharibənin qurtarmasım  vo aranın sakit- 
loşmosini  gözlomokdənso,  birtohor  irəliləmək  Azorbaycan  ərazi- 
sinin mərkəzino çatmaq, qorxulu ycrlərdon uzaqlaşmaq  istoyirdi.
“Şiolər  yaşayan  oyalotlorə  çatınca  iroliyo  yol  daha  da  qorxulu 
idi. Xristianları ito tay hesab cləsolor do, türkloro olan kinləri onları 
rusların  kömokçisinə çcvirib”  (soh.  180).
Zaqataladan  Şəkiyə  gctmək  üçün  səyyah  qadın  bir  neço  gün 
gözləm əli,  minik  axtarmalı  olub.  O  yazır ki,  Zaqatala  ilo  Şoki  ara- 
sında  hotta Amcrika  tacirlorinin  tez-tcz göründüklori  böyük  ticarət 
yolu var.  Lakin şəraito görə hcç kos yola çıxmır vo yol yoldaşı tap- 
maq  çotin məsolədir.
Karla  Scrcna bolodçi  və  faytonçuların  müşayiotilo  hcç bir soy- 
ğunçu,  quldura rast gəlm ədon  sağ-salam at  Şokiyo  çatır.
Şəkidə onun xatirosindo obodiloşmiş qoribo bir əhvalatın şahidi 
olur:  onu  müşayiot  edən  nökərlə  faytonçu  biri  sünni,  digori  şio 
olduqlanna  görə  mübahiso  cdib  dalaşırlar  və  bir-birini  qova-qova 
qadını arabada tək qoyub uzaqlaşırlar. Camaat arabanm otrafına top- 
laşır,  bəzisi  nökəri,  bəzisi  arabaçını  müdafıo  cdir,  qalmaqal  düşür. 
Səyyah qadın qərxudan başını itirir.  Hlə güman cdir ki, hcç bir polis, 
yaxud  nəzarotçi  olmayan  bu  ycrdə,  gcco  yansı  otrafına  toplanmış 
qəzəbli  kişilor onu m əhv  edib, var-yoxunu  da  talan  cdo bilərlor.
Lakin  heç  kəs  ona  dəyib-toxunm ur.  Əksino,  hömıotlo  ona  yol 
göstorirlər.
“Y əqin ki, Avropada -  bizim on  yüksək  modoniyyətli  şohorlo- 
rimizin  birindo  gecəyarısı  ancaq  ol  işarolori  ilo  danışa  bilon  bir 
qadın,  vəhşi  sayılan  bu  m üsəlmanların  mono  olan  münasibotindon 
yaxşı ola bilm ozdi”  (soh.  190).
Səyyah qadın ölkomizə  səyahəti  zamanı  nökərlorin,  bolodçilə- 
rin  geyim lərinin  köhnə,  çirkli  olmasını,  adamlarda  dini  fanatizmin 
güclülüyünü  m üşahidə  ctmoklo  bərabor  ümumiyyotlə,  xalqımızın 
gözol  a d ət-o n ən əy ə  vo  nəcib  hisslorə  malik  olduğunu  da  momnu- 
niyyot  hissi  ilo  qcyd  cdir.  Çoxlu  ölkolor,  şohorlər  gozib,  müxtolif 
millotlorin  nümayondolori  ilo  tomasda  olduqdan  sonra  Azorbay- 
cana golib çatmış, ovvolcodon “xobordar” olduğuna göro quldurlar- 
dan  vo  tcz-lcz doyişon bolodçilordon chtiyat  etdiyino göro hoyocan

---