ŞƏ r q -q o r b

llobs  olunduğuna  şiibhosi  qalmadıqda  vo  mosolonin  yuxandan 
toşkil  olunduğunu  öyroııdikdon  sonra  anlayır  ki,  ona  ozab  vcron, 
yazılarını  yoxa çıxarmağa çalışan  balaca çinovnik özbaşına horokot 
ctmirmiş,  lap  böyüklorin  tapşırığını  ycrino  yctirirmiş.  O,  qadının 
gencralla  yola  düzoldiyini  görondo  manc  olmağa  cosarot  etmomiş, 
gcri  qayıdıb  böyüklorino  xobor  yctirib,  onu  hobs  ctdirmişdir  ki, 
müharibo gcdon  orazidon  zorla  uzaqlaşdırsın.
Karla  Scrcnanın  hobs  olunduğu  vaxt  tanışı  olan  şofqot  bacıla- 
rından  biri  oııa  yaxınlaşıb  qulağına  pıçıldayır  ki,  sorhod  rayonun- 
dakı  yaralıları  ona göstordiklori  üçün  şofqot  bacıları  coza alıblar.
Soyyah qadınının təoccübü gctdikco artır vo nohayot, yolda onu 
müşayiot  cdon  kazaklar  bir-biri  ilo  söhbot  etdiklori  vaxt  “bu 
osmanlı  casusu  gözol  qadındır"  -   dcdiklorini  cşitdikdo  mosolonin 
no ycrdo  olduğunu  anlayır.
Yol  boyu  kazaklar  dayanacaqlarda  m ohbus  qadını  bir-birino 
tohvil  vcrdikdo  “osmanlı  casusudur"  -   dcyo  xobordar  cdirlormiş. 
Yolun  mühüm  hissosini  Karla  Scrcna  türk  mohbusları  ilo  birgo 
getnıoli  olub.  Madam  Scrcnanın  yazdığına  göro  yalnız  tatar çapar- 
larına  tohvil  vcrildiyi  vaxt  kazaklar dil  bilmodiklorino  göro,  yaxud 
çaparlara  inamları  olmadığmdan  onun  kim  olduğunu  söylom o- 
yiblor.
Holə  Qafqaza  golmozdon  ovvol,  m üharibo  başlamamışdan 
ovvol,  Pctcrburqda  olduğu  vaxt  gizli  polis  idarosinin  roisi  onunla, 
ailosi  ilo  golişinin  sobobi  ilo  döno-döno  m araqlandıqda  Karla 
Scrcna çox  tooccüblonmomişdi.
İndi  iso  düşmon  ölkonin  koşfıyyatçısı  kimi  hobs  olunduğunu 
anladıqda zavallı  ömrünün  on  hoyocanlı  anlarını  yaşayırdı.
Lakin  müharibo gcdon orazidon uzaqlaşdıqca o sərbostloşdiyini 
hiss  cdib  üroklonir  vo  gctdikco  ovvolki  voziyyotino,  azad  soyyah 
voziyyotino düşür.
Yclizavctpola  çatanda  Karla  Scrcnanı  aparan  furqon  sınır. 
Gccoyarısı  iki  yad  kişi  ilo  yolda  qaldıqda  qorxuya  düşmomosi, 
hoyəcan  kcçirmomosinin  sobobini  soyyah  gozdiyi  torpağın  sakin- 
lorino,  azorbaycanlılara  olan  roğboti  vo  inamı  ilo  olaqolondirir. 
“Gccoyarısı  iki  tatarm  arasında  tok  qaldığımı  görəndo  qorxmaq 
fikri  hcç  ağlıma  da  golmodi.  Mon  bilirdim  ki,  bu  adamlarla  noza- 
kotlo  roftar ctdikdo  m omnuniyyotlo  kömok  göstorirlor.  Hom  do  ki 
onlar çox  vaxt  xristianlardan  qcyrotli  olurlar”  (soh.  282).
320
Çapar qorib  qadını  gccoyarısı  at  bclindo  monzilo  yctirir.  Solıor 
iso  bir  fayton  kirayo  cdib  onun  oşyalarını  gotirib  özüno  vcrir. 
Çaparla  furqonçunun  somimiyyotindon  vo  düzgünlüyündon  çox 
razı  qalmış  Karla  Scrcna  yazır:  “ ...Mon  onlara  ancaq  doqiq  kirayo 
haqqı  vcrdim.  Ermoni  faytonçu  mondon  çox  yüksok  mobloğ 
istomişdi,  çapar  iso  tovazökarlıq  ctdi.  Hcç  xristian  bclo gözütoxluq 
cdordim i?”  (soh.  283).
Şamaxıya,  oradan  da  Bakıya  gctmok  üçün  Karla  Scrcna  Əroş 
mahalından  kcçib.  Mahalın  milliyyotco  gürcü  olan  hakimindon 
aldığı molumata göro, Əroşdo  içmoli  su lapılmırmış, yay vaxtı ohali 
qızdırmadan  qırılır,  tibb  chııini  tanımır,  yalnız  dua  vo  cadu  vasi- 
tosilo  müalico  olunurlarmış.  Homin  dövrdo  səyyah  qadıntn  yolu 
üstündoki  başqa  şohorlordo  olduğu  kimi  Əroşdo  do  müharibo  ilo 
olaqodar siyasi  narahatlıq  duyulurmuş.
“ ...Əroşdo do cyni hoyocan, tatarların üsyankar ohvali-ruhiyyosi 
hökm sürürdü.  Horbi adamlar cobhoyo gctmişdi, qulluqçuları  qoru- 
yan  yox  idi”  (soh.  289).
Şamaxıda  olarkon  Karla  Screna  moscidlordon  birindo  olub, 
sonra da mahm vo roqs axşamında iştirak cdib. Soyyah qadın homin 
konsertdon  hcç  bir  lozzot  almayıb.  Dalıa  doğrusu,  o,  xalq  musiqi- 
sini, muğamı anlamamış, roqslordo iso musiqi  ilo horokotlori uyğun- 
laşdıra  bilmomişdir.  Onun  tamaşa  ctdiyi  roqslorin  ifaçıları  qadın 
paltarı gcymiş  cavanlar olub.
Comisi  20  ilo  yaxın  bir  müddot  o w o l  A.Dümanın  Şamaxıda 
tamaşa  ctdiyi  roqs  axşamı  iso  onun  tosvirinco  tamamilo  başqa  bir 
tamaşa  idi.  Homin gcco üç  noforin  yalnız biri,  qadın  paltarı  geymiş 
oğlan,  az  o w o l  ağır  facio  qurbanı  olub,  Şamaxını  tork  ctmiş  m oş- 
hur Sona xammı ovoz edirmiş.  İndi iso Dümanı valch ctmiş roqqaso 
N iso xanım da, onun rofıqosi do qadın paltarı gcymiş kişilorlo ovoz 
olunubmuş.
XIX  osrin  ortalarından  sonra  illor  kcçdikco  Şamaxı  roqqasolo- 
rinin  şöhrotinin  azalması  vo  nohayət,  onların  yoxa  çıxması,  qadın 
paltarı  geymiş  kişilorlo  olmalarını  lıolo  1878-ci  ildə  orada  olmuş 
avropalı  bir  soyyah  qadının  xatirolərindo  oxumaq  adamda  dorin 
təə ssü f hissi  oyadır.  20  il  ovvol  iso  A.Düma  Rusiyadan  Qafqaza 
yola  düşorkon  Qafqazın  gözollikləri  haqqında  molumatı  olan  hor 
kos  ona  ə w ə lc o   Şamaxı  roqqasəlorino  tamaşa  ctmoyi  moslohot 
görürdü.

---

Bakıda  olarkon  do  Karla  Screna  oranın  görmoli  ycrlorini 
A.Dümadan xcyli  forqli, soyuq  ifadolorla tosvircdib.  Soyyah qadın 
“şohor bağmda” toşkil olunmuş konserto dovot cdilib, burada B akı- 
nın yüksok comiyyotinin nümayondolori ilo görüşüb. Bakımn o vaxtkı 
göstorilon  üç  osas  görmoli  yerlori  haqda  toossüratını  m üollif bir 
ncço  sotirlo  ifado  cdib:
“Bağdakı  gozıntidon  sonra su  üzorindo  gozintiyo  çıxdım,  doniz 
odlarının,  yandırmadan  alovlanan  qazın  alov  dilləri  arasından 
keçdim. D cyirlər ki, hor bir bəladan uzaq olmaq üçün bu alov dillori 
arasından üç dofə keçmok lazımdır.  M ən oradan inamsız keçdim  və 
cozam  da  aldım!  Kcçmiş  ən ən ə lə rlə   bağlı  olan  ziyarətgahda  -  
m əşhur  Bibihcybət  m əscidindo  də  oldum.  Bu  m üqəddəs  yer 
yaranandan  bəri  buraya  çoxlu  nəzirlər  gotiriblər.  Bu  bəxşişlərdən 
maraqlı və qiymotli bir kollcksiya yaranıb.  Mən qədim  od m obədini 
də  gördüm;  ycrin  altından  çıxan  alovlar  bir  zavodun  m üxtəlif 
maşınlarını  istiliklo  tomin  cdir.  Yalnız  kiçik  bir  bucaq  bu  ycrlorin 
ycgano  atoşporostinin,  zordüşt  dini  nüm ayəndosinin  ixtiyarında 
qalıb”  (səh.  293).
Karla  Sercnanın  qcydlərindon  görünür  ki,  1878-ci  ildə  A təş- 
gahda  birco  nofor atəşpərəst  qalıbmış.  25  il  ovvol  A.Düma  həm in 
ycrdə  onlann  üçü  ilə  görüşmüşdü.
Soyyah  qadın  Bakıya  gəlorkən  bir  çar  gcncrah  onu  m ehm an- 
xanaya düşmoyo qoymayıb, şohərdo iğtişaş gözlondiyini söyloyorək 
öz  cvino  dəvət  cdib.  Müollifın  qeyd  ctdiyi  kimi  həmin  gözlənilən 
iğtişaş  da  yolboyu  gözlonilən  basqınlar  kimi  baş  vcrməyib.  Karla 
Sercna  Bakıdan  birbaşa  votənə  yola  düşmok  istəsə  də,  xəstələn - 
diyino  görə  ləngiyir,  sonra  isə  havaların  düzəlmosini  gözlomək, 
hom  də  səhhətinin  qcydino  qalmaq  m oqsədilə  bir  m üddət  İranda 
olmaq  fikrinə  düşür.  Lakin  gözlonilməz  təsadüflər  nəticəsində 
o,  İranda  bir ncço  ay  longiyir,  özünün  yazdığı  kimi  “səyahətinin ən 
q əribə  m acərasına”  orada  tosadüf  cdir.  Karla  Scrcna  özünün 
“Avropalı  İranda”  adlı  ikicildlik osorini  həm in  macəraya həsr edir.
Soyyah  qadın  İrandan  Azərbaycana  qayıdarkon  rus-türk  m üha- 
ribosinin  qurtardığını  cşidib  sevinir.  O,  Astaraya,  oradan da  L ənkə- 
rana  gəlib.  Bir  ncço  gün  Lonkoranda  qaldıqdan  sonra  qiyamçıların 
bir qismi  şəh ər mcydanında  cdam  cdilib.
Dorbond tarixi  bir şohər kimi  soyyah qadının  çox xoşuna gəlib: 
“Ö z  m ətanətli  tarixi  kcçm işinə  görə  D ərbond  moni  çox  m araqlan-
322
dırırdı.  Bu  şəhər  ə w ə llə r   qonşu  xalqların  basqınları  qarşısında 
kcçilm əz sədd  imiş”  (soh.  306).
Karla  Sercna  Dorbənd  ətrafmdakı  kəndləri  görmok  istoyir. 
Lakin  fıkrin  qorxulu  olduğunu  söyləyirlər.  Soyyah  qadın  kcçmiş 
əyalət  hakiminin  dul  qadımnın  müşayioti  ilo  dağ  zirvosindo  yer- 
ləşən uzaq bir aula qonaq gcdo bilir. Özünün söylədiyi kimi, burada 
onlara  nəinki  yamanlıq  cdən  olub,  “oksino  hamı  yaxşılıq  ctmək 
üçün rəqabət apanrm ış” .
Səyyah  qadın  əyalət  mollasından  da  böyük  razılıq  hissi  ilo  söz 
açır.  H əm in  şəxs  “Dorbondnam o”  kitabmın  bozi  ycrİorinin  üzünü 
köçürüb  Karla  Serenaya bağışlayıb.
“ ...Onda  “ D ərbəndnam o"  (Dorbondin  tarixi)  kitabının  əlyaz- 
ması  vardı,  hörmot  m əqsədilə  kitabm  ən  maraqlı  ycrlorinin  üzünü 
köçürüb m ənə vcrdi.  Sonra mon onu Fransızcaya torcümo ctdirdim. 
Bu  tarixço  Böyük  Pyotrun  əranı  tutduğu  dövrdo  qurtarır.  Madam 
M...  həm in  hadisənin  kitaba  nə  üçün  salınmadığını  soruşdu.  Bu 
sualı  eşitdikdo  mon  mollanm  baxışındakı  kini  duydum.  O  sakitcə 
“D ərbəndnam ə”ni  örtdü”  (səh.  308).
Karla Screna votənə qayıtmaq üçün Rusiyaya vo oradan da  Pol- 
şaya gedib.  Səyyah  qadınm  “M ənim  səyahətim ”  adlandırdığı  əsori 
Fransada çox yaxşı qarşılanıb.  M üəllif haqlı əlaraq kitabm o w o lin ə 
m əşhur  yazıçı  Viktor  Hüqonun  osorin  müollifıno  m üraciətlə  yaz- 
dığı  qısa sətirləri  foxrlə  əl  yazısı  şoklindo  toqdim  ctmişdir:
“ Avqust  1880,  Paris.
Sizin  hekayətləriniz,  xanım,  məndo  çox  qoribə  maraq  oyatdı. 
Bu  əsrin  tənha  vo  mətin  soyyahları  arasmda  nozərə  çarpan  soyyah 
qadın  siz  olacaqsınız.  M onim  indidon  sizo  toqdim  ctdiyim  şöhroti 
golocək özü sizə bəxş cdocok.
Viktor Hi'ıqo "
323

---