ŞƏ r q -q o r b

kcçirmiş  soyyah  qadın  sonra  nahaq ycro  hoyocan  kcçirdiyini  xatır- 
layaraq  yazır:
“ Etibar ctdiyinı müsolnıanlardan hcç bir yamanlıq görmodiyimo 
scvinirdim. Çox  vaxt onları adotlori bizim adotloro uyğun golm odi- 
yino  göro  vohşi  sayırlar.  Yaxından  öyrondikdo  iso,  bizim  camaatm 
özüno monsub hcsab ctdiyi yüksok hisslori onlarda aşkar cdib tooc- 
cüblonirson”  (soh.  192).
Karla  Scrcna  Şokiyo golorkon  milliyyotco crmoni  olan notarius 
roisinin  cvindo  qalacağı  nozordo  tutulmuşdu.  Lakin  ona  vcrilon 
zomanot  uğursuz  zomanot  imiş  vo  homin  şoxsin  cvino  golmosini 
soyyah  bclo tosvir cdir:
“...Nuxadakı  bütün  cvlor  kimi  ham in  cv  do,  bağın  içindo  idi, 
qaranlıqda cnsiz bir cığırla irəliləməli  olduq.  İtlər hürüşürdü, yaxın- 
laşmağa  qorxub,  konardan  notarius  roisini  adıyla  çağırm ağa 
başladım,  Amma  golon  olmadı.  llom in  vaxt  monim  ikinci  m ühafı- 
zoçim  həm  yükümo  keşik  çokirdi,  hom  do  gözləm ok  istomoyon 
faytonçuya.  Bağçanın  qapısına  yaxınlaşıb,  ycno  çağırmağa  başla- 
dım,  nohayot, bir xidmotçi  goldi  və  notarius  roisino göndoriş m ok- 
tubunu ona vcrdim.
Bir az sonra o qayıdıb m əno dcdi ki, sahibi cvdo yoxdur; doğru- 
dan  da boxtim gotirmirdi.  Sonralar öyrondim  ki,  notarius rəisi  cvdə 
imiş  vo  Molycrin  xosis  Harpaqonunun  ölm əz qardaşı  olan  bu  şəxs 
yalnız varının  üstüno  var gotirocok adamları  cvino  buraxırmış.
Yaxşı  dcyiblor  ki,  ağa  ncco  -   nökori  do  clo.  Xosisin  qonşusu 
olan  başqa bir crməniyo zomanot  moktubu gotirmişdim.  Moktubun 
üstündoki  adı  oxumaq  üçün  notariusun  xidmotçisindon  kibrit  isto- 
dim. O ctiraz clodi vo rusca d öno-döno dedi: “ Sahibim cvdə yoxdur 
vo  mon hcç koso hcç no vcrosi  dcyilom ".  Cavab yaxşı  cavab  idi  və 
yaxşı  hoyat  dorsi  vcrirdi.  Mon  dalıa  bir  uğursuzluğu  folsofo  ilə 
qarşıladım ”  (səh.  193).
Karla Scrcna Şokidon Goncoyo to ro f gctmok üçün xcyli müddot 
m ühafizəçi  axtarmalı  olub.  Nəlıayət,  ycrli  qubcrnator  vo  prokuro- 
run  zomanot  vcrdiyi  gonc  bir  şokili  soyyah  qadını  müşayiot  elo - 
m oyo  razı  olub.  Həmin  şoxs  Şoki  həbsxanasında  baş  kcşikçi  işlo- 
yirmiş  və  onun  görkomi  və  gcyimi,  roftarı  vo  qayğıkeşliyi  Karla 
Scrcnanı  momnun  cdib.  Adını  çokmodiyi  homin  şoxslə  ilk  görü- 
şünü  Karla  Scrcna  bclə qolom ə alıb:
“...Ev  sahiblori  ilo  qobul  otağında  gözlodiyim   vaxt  “ofondi” 
daxil oldu, ollorini  sinosində çarpazlayıb bizi  salamladı  və nohayət,
316
toklifləro  qulaq  asıb  oyloşdi.  Hor  bir  ölkodo  osil  ccntlmcn  kimi 
qəbul  cdilocok  bu  gonc  vo  gözol  oğlanın  xoş  görkomi  vo  rofları 
moni  hcyran  clomişdi.
Onun  oynindo  qara  drapdan  tikilmiş  uzun  “çuxa”  vo  başında 
cyni rongli  papaq vardı.  Bu tatar ccntlmcninin  hcç bir cybi  olmayan 
səliqəli  gcyimindo  əsas  oşyalar  komorino  kcçirdiyi  silahlar  idi. 
O, rusca  yaxşı  danışırdı  və  monim  bu  dildo  çətinliklə  dcdiklorimi 
başa  düşürdü.  Ertosi  gün  toyin  olunmuş  bu  yaraşıqlı  süvari  golib 
moni  -   öz qadınmı  götürüb yola düşdü”  (soh.  197).
Karla  Scrcnanın  Azorbaycandakı  görüşlorindon  diqqəti  dalıa 
çox colb cdoni  Şuşada xan qızı Natovan xanımla görüşüdür.  Səyyah 
qadının görüşdüyü Xan qızı artıq A.Dümanın tosvir ctdiyi gözol, ikı 
körpo  anası  Natovan  xanımı  xatırlatmır.  Burada  Xan  qızı  Avropa- 
dan  golmiş  soyyalı  qadına  ölkəsinin  və  xalqınm  tarixi  haqqında 
sənədlər osasında m əlum at vcron  ziyalı  bir qadın vo cyni  zamanda 
rus  ordusunda  türkləro  qarşı  vuruşan  oğlunun  və  kürokonin  talcyi 
üçün  narahat olan  bir anadır.
Azərbaycan  orazisini  çox  gəzib-dolaşsa  da,  Naıovanla  tosa- 
düfon  rastlaşması  soyyah  qadının  azorbaycanlı  ziyalı  ilo  ycgano 
görüşüdür. Başqa Avropa soyyahları kimi, o da homişo, lıor şohordo 
m illiyyətcə  azərbaycanlı  olmayan  inzibatçılar  torofındon  qarşılan- 
mış,  müşayiot olunmuş,  ölko  və xalq  haqqında  molumatı  da onlar- 
dan  almışdır.
Şuşada bir crmoni  inzibatçısınm cvindo Natovanla görüşü haqda 
Karla  Screna bclə  yazır:
“ Bu  prinscssa  ailə  sonodlori  osasm da  tarixi  sənədləri 
yanımdaca torcümo ctdirib  mono  vcrdi.  Buradakı  məlum atlar moni 
inandırdı ki, tarix m üxtolif yollarla yazılır vo çox vaxt burada həqi- 
qət dəyişdirilir.  B əzən ovvol  yayılmış bir yalan milli  vo  fordi hadi- 
solor  haqqında  royi  saxtalaşdırmaq  üçün  kifayət  cdir.  Hadiso 
ycrindəcə  ulu  babaları  qalib,  yaxud  m əğlub  rolunu  oynamış adam - 
ları  dinləm ək  daha  m araqlıdır”  (səh.  208).
Maraqlı  burasıdır  ki,  səyyalı  qadın  Natovamn  şairo  olması, 
yaxud odobiyyata maraq göstormosi haqqında hcç nə yazmır. Yoqin 
ki, o, Natovanm odobiyyatçı  olmasından xoborsiz imiş.  Karla Scrc- 
nanı  ölkonin,  yaxud  Şuşa  xanlığımn  tarixi  daha  çox  maraqlandınb. 
Bəlkə do m ohz ona görə sonuncu Şuşa xanınm qızı ilo görüşmok vo 
xanlığm tarixinə aid  hoqiqoto daha uyğun molumat  toplamaq qora-
317

---

rına golib.  Həm də ki o vaxt Şuşaya golon hor ocnəbi əlbətto ki, bu 
xanlıqda baş vcrmiş doyişiklikləri  izləmək  istərdi.  Karla Scrcna  iso 
Şuşanın  kcçmiş  tarixini  bilmodiyi  üçün  ənu  indiki  dövrü  ilo 
m üqayisə ctmok üçün  Xan  qızmtn söhbotini  dinləm əyi üstün tutub.
Xan  qızının  şairo olmasından  Karla  Scrcnanın  xobor tutmaması 
iso,  yoqin  ki,  şaironin  öz  istəyi  ilə  olub.  Ona  görə  ki,  Karla  Scrcna 
özü odəbiyyatçı dcyildi,  hom də ki  Natəvan xanım ycrli dili  bilm ə- 
yən  və ycrli  ədiblorin zövqündən  xobərsiz əlan  bir əcnəbiyo anla- 
madığı  dildo  şcir oxumağm  ycrsiz çıxacağını  bilib.
Karla Scrcna Şuşada bir ncçə ailonin qonağı olub. Qonaq əlduğu 
ailolordon  yalnız birinin  adını  çəkib:
“Mon  tatar  və  farsların  da  somimi  qobulunda  oldum.  Bunlann 
içərisindo  hazırda  İranda  şahhq  edən  Nosroddin  şahın  əmisi  oğlu 
Rzaqulu  Mirzənin  ailəsini  misal  gotirirəm ”  (səh.  209).
Səyyah qadın  Şuşadan  Yelizavctpola  (G oncəyə)  gedir.
Gənconin hakimi ona şəhər ətrafının görkəmli yerlorinə, Annad- 
scld  adlanan  alman  düşərgosinə,  rus  sektantlannın  yaşadığı  Slav- 
yanka  kondindo,  Godoboyin  çuqunəritm o  zavoduna  və  m ədənləro 
baxmağı  təklif cdir.  Bu  m əqsodlə  Slavyanka  sektantlarından  birini 
Karla Serenanın bolodçisi təyin cdir vo ənu həmin ycrlorə aparmağı 
tapşırır.  Səyyah qadının yazdığına göro bolədçi sohor hədsiz sorxəş 
halda onun yanına golir və burada baş vermiş kiçicik bir macorasını 
o bclo  tosvir cdir:
“O moni  lazımi ycro aparmaqdansa, bir ncçə saat şəhərdo dolan- 
dırır,  hər tindo  rus cini  içmok üçün  dayanırdt.  M ən bu hiylə dolan- 
bacını  qm b  furqondan  düşdüm,  scktantı  iso  öz  talcyinə  tapşırdım, 
zonnimcə,  o  möhkom yuxuya gcdib  küçədə qaldı.
Başıma  gəlon  ohvalatdan  xobor  tutduqda  şəhərin  hakimi  öz 
işçilorindon  olan  bir  talar  boyini  m onə  qoşdu  vo  tapşırdı  ki,  məni 
monzilo  yctirsin.  Ycnə  də  bir  müsolman  moni  xristian  xətasından 
qorumalı  oldu”  (səh.  217).
Karla  Scrcna  Slavyanka  scktantlannın  qonağı  olur.  Sonra  iso 
G ədəbəy m ədonlərinə səfər cdir.  Buradakı  fohlolərlə alman sahib- 
karların  rəhmsiz  münasibətinin  şahidi  olur  vo  öz  kitabında  bu 
m ünasibotdon  şikayətlonir.
G əncə səfərini  başa vurduqdan sonra səyyah qadının əsas m əq - 
sədi  Ermənistana,  Yerevana  gctmok  idi.  Lakin  rus-türk  m ühari- 
bosinin  qızğın  vaxtı  olduğuna  göro,  ona  döyüş  gcdən  əraziyə
318
keçm əyə  imkan  vcrm irdilor.  O,  Ağstarada,  Dilicanda  olub, 
müharibənin  gcdişi,  döyüş  səhnəlori,  itkilor  lıaqqında  molumat 
toplayıb,  şəfqət  bacıları  ilo  birlikdo  yaralıların  arasında  olub. 
Həmin  dövr  rus  ordusunun  ağır  itkilər  vcrdiyi  dövrlor  idi  (1877). 
Y əqin ki, clo buna göro do ordu roislori avropah soyyah bir qadının 
döyüş  gcdon  rayonları  gozdiyini  cşidondo  qozoblonmişdilor. 
Dilicana  qayıdarkon  bir  çinovniki  ona  yoldaş  cdirlor.  Çinovnikin 
onunla  rəflarına  göro  həmin  səfori  Karla  Scrcna  bülün  səyahotinin 
on ağır anı kimi qələm ə ahr.  Çinovnik yolda ona çox pis münasibot 
göstorir,  açıqca  faytonu  bork  sürdürür,  hətta  ənun  olyazmalarını 
itirm əyə  çalışır vo  açıqcasma  dcyir:  “ ...Sizin çamadanınızın  itmoyi 
çox  xoş  olardı,  onda  siz  Rusiya  haqqında  pis  yazılar  çap  cıdirə 
bilm əzdiniz”  (soh.  252).
Zavallı qadın  uzun  vaxtdan  bəri  neço-ncço ölkolər dolaşıb  top- 
ladığı  təəssüratlardan  ibarət  olan  bir  qutu  ol  yazısınm  qəsdon, 
yaxud  acıqla  düzəldilm iş  bu  qovhaqovda  yoxa  çıxa  biləcəyini 
anlayıb  bütün  qüvvosini  sə rf  edib  onu  qoruyur.  Yol  üstündo 
məcburi dayanacaqlarm birincisindəcə, bir gcncraldan xolvoti xahiş 
edib  onun  arabasına  keçir  vo  hiylogər  çinovnikdon  yazılarını  vo 
camnı  xilas  edir.  Gencral  səyyah  qadına  öz  himayosini  toklif cdir. 
Qadının Ermonistana gctmok arzusunu cşitdikdo  isə, başqaları  kimi 
o  da  bu  fikirdon  dönmoyi,  müharibo  gcdon  ycrlordon  uzaq  olmağı 
m əsləhət görür.
Gcncral  yadclli  qadına,  ümumiyyotlə,  Azərbaycan  orazisiııdo 
qalmağı  m əsləhət  görmür.  Rus-türk  müharibəsinin  tosiri  ilo  ohali- 
nin  üsyana hazırlaşdığını  söyləyir.
“ ...Alcksandropoldan  o  yana  gctmoyin.  Daha  tatarlann  yanına 
qayıtmayın,  bədbəxtlik  üz vcrər,  hər yanda  üsyan  gözlonilir”  (səh. 
258).
K arla  Sercna  bu  tokliflo  razılaşm ır.  D ilicanda  qəyduğu 
oşyalarını  götürüb  Bakıya  qayıtm aq,  ordan  da  X ozər  donizi 
vasitosilə səfərini  davam  ctdirmok  fıkrindo olduğunu bildirir.
Dilicanda  qonaq  olduğu  cvdo  Karla  Sercnanı  lıobs  edirlər. 
S əyyah  qadtn  təəccü b lən ib   ctiraz  etm ək  istodikdo  jandarm  
idarosinin  roisi  ona aşağıdakı  mozmunda tcleqramı  göstorir:
“Təcili  olaraq  madam  Karlanı  müharibo  gcdən  ərazidon  uzaq- 
laşdırmalı.  Dilicandan  yola  düşmolidir.  Ycrcvana  gctmosi  qadağan 
olunur.  Tiflisə yola  salın” .
319

---