ŞƏ r q -q o r b

L U İ   B A Z Ə N
QISA TARİXİ  YADDAŞ
“Dodo  Qorqud  K itabı”  (K itabi-D odo  Qorqud)  bizim  orta  osr 
dastanları  kimi  hordon şcro kcçon nosr parçalarından ibarot cpik bir 
yazıdır.  Əsason  ofsanodon  kök  alan  bu  hckayolor  tarixon  mövcud 
olmuş Orta Asiyadan conub-qorbo türk axınmda böyük rol oynamış 
bir  comiyyotin  -   islamlaşmış  köçori  Oğuz  comiyyotinin  hoyatı  ilə 
bağlıdır.
O vaxt Şorq türklori (Göytürk) hakimiyyotindo olan indiki  M on- 
qolustamn  şim al-qorbindo  yaraıımış  “Doqquz O ğuz”  qobilo  birliyi 
xristian  crasınm  740-cı  ilinin  əvvolindo  ali  scçilmiş  Uyğur qobilo- 
sinin  başçılığı  ilə öz hakim lorinə qarşı  üsyan ctdilor.  Sonra  Üyğur- 
lar  M onqolustanın  hakimi  oldular.  Ancaq  840-cı  ildo  Ycniscy 
çayının  yuxarı  hövzosindon  golmiş  Qırğızlar  onları  orazidən  qov- 
dular.  Uyğurlar indi  Çin Türküstam adlanan oraziyo tə rə f çəkilərok 
orada  ycni  bir  impcriya  yaratdılar.  Eyni  zamanda  Oğuz  qobilo- 
lorinin  bir hissəsi  Orta  Asiya çöllorini  kcçərok qərbə to ro f horokot 
ctdilor.  Bu  qobiləlordon  biri  olan  Kınıq  qəbiləsinin  başçısı  S əl- 
cuqun  nosil  davam çılan  digor Oğuz  qobilolori  içindo  böyük  nüfuz 
qazandılar  vo  noticədo  Səlcuqlar  sülaləsi  yarandı.  Bu  sülalənin 
osasını  qoyan  Toğrul  boy  1038  vo  1063-cü  illor arasında  Xorasan, 
Xarozm, İraq, Azorbaycan vo İranın böyük hissəsini ö z hakimiyyoti 
altına  ala  bildi.  Onun  qardaşı  oğlu  və  davamçısı  olan  Alp  Arslan 
Bizansı  moğlub  cdib,  onun  impcratoru  Romcn  Diogcni  osir  aldı, 
I-’rmənistanı  tutdu  vo Anadoluya Türk yürüşü üçün  qapı  açdı.
Toxminon,  on  il  sonra  Sülcyman  adlı  bir  Səlcuq  şahzadəsi 
Bizansın  m üxtəlif qrupları  arasındakı  vətəndaş müharibosino qoşu- 
laraq Rumdakı  ilk Solcuq sultanlığımn paytaxtma çcvrilon (1081-dən 
1097-yo  kimi)  Nisc  şəhərindo  m əskən  saldı.  Sonra  paytaxt  K on- 
yaya  köçdü  vo  1318-ci  ildo  sülalənin  sonuna  qodor  orda  qaldı. 
Ə slində  iso  bu  sülalə  1243-cü  ildo  kiçik  m üqavim ətdən  sonra 
m onqollara toslim  cdilmişdir.
İstor  İranın  “ Böyük  Səlcuqları",  istorsə  d ə  “ Rum  S əlcuqlan” 
(o w o l Bizans olmuş Anadolu) olsun, öz siyasi xadimlori və d övlət-
lorinin  sünni  dini  rohborlorini  toşkil  cdon  Solcuq  aristokratiyasına 
göro,  nisboton  sonra  islamlaşmış  Oğuzlardan  -   Qorbi  İran  (A zər- 
baycan) və Anadolu türkmonlorindon  forqlonirdilor.  Solcuqlar orob- 
fars  modoniyyotini  və  İran  həyat  torzini  qəbul  ctmişdilər.  Onların 
yazılı  (bozən  do  şifahi)  dili  türk  dili  deyil,  orəb  vo  fars  dillori  idi. 
Q əbilə  ononoləri  onlar  üçün  uzaq  bir  xatiro  idi  vo  onlar  özlorini 
Türk adlandırmırdılar.  Köçəri maldar vo döyüşçü olan, osason gcniş 
düzənliklordo, yayda iso dağ otlaqlarında moskon  salan türkmonlor 
isə  türk-oğuz dili  ilo borabor öz qobilo qurumlarını  vo qodim  onə- 
nolərini  qoruyub  saxlamışdılar.  Onlar  özlorini  müsolman  sayır  vo 
din yolunda döyüşlorə girsolor do, qobul  ctdiklori  ycni  dinə  İslam- 
dan  əvvolki  m üxtəlif inanclar da qanşmışdı.
1071-ci  ildo  Səlcuqların  Bizansı  moğlub  cdib  türkmonlorin 
Anadoluya  köçməsino  şərait  yaratması  fikri  düz olsa  da,  Anadolu- 
nun bəzi rayonlarma vo Azorbaycana türk ohalisinin və türk dilinin 
yayılmasını təmin edonlor gctdikcə iranlılaşan solcuqlar dcyil, mohz 
türkm ənlor  olub.  Monqol  işğalı  bu  proscsi  daha  da  sürotlondirib. 
İranın  “Böyük  Solcuqlar”  hakimiyyotino  son  qoyan  vo  “ Rum  Sol- 
cuqlan” m  özüno  tabe  cdon  (homoıı  dövrdon  dağılıb  vo  gücdon 
düşüb)  m onqollar qosdlo  yaxud  qorozsiz olaraq  türkmon  qobilolo- 
rini  morkozi hakimiyyoto tabclikdon azad etdilor.  Türkmon  sorkər- 
dəlori müstəqil türk omirlorino döııorok sərhodlori doyişkon vo bozon 
d ə  m üvəqqəti  olan  boyliklər  yaratdılar,  qonşularla  tcz-tcz  vuruş- 
malı  oldular,  orazidə  türk ohalisi  artdı  vo türk dili  gcniş yayıldı.
Bu  boyliklordon  birinin,  o w o l  Anadolu  solcuq  hakimlərindon 
birinə  tabc  olmuş,  sonralar  iso  təkbaşına  döyüşlor  aparan  O sman- 
lılar boyliyinin  inkişaf yolu  xüsusi  maraq  doğurur.  Kiçik  Asiyamn 
şim al-qərbindo,  kcçmiş  yunan  oyaləti  Bitinindo,  oslon  Kayı  oğuz 
tayfasından  olan  türkmon  sorkordolər  nosli  horbi  uğurlar  noti- 
cəsindo  Söçüt  ərazisindo  bir  bölgoyo  sahib  olurlar.  Sonra  onlar 
ohatədoki  Bizans  başçılarla  qohumluqlar  yaradaraq  (qız  alaraq)  öz 
hakim iyyətini  bütün  oyalotə  yaydılar  və  buradan  başlanan  böyük 
yürüşlər  nəticosindo  bir  impcriya  yarandı.  Oturaq  vo  sahmanlı, 
köçəri  türkmənlordon  çox  forqlonən  bir  comiyyotin  rohbori  vo 
təşkilatçısına  dönmüş  bu  osmanlılar  səlcuqlardan  fərqli  olaraq  öz 
O ğuz  ocdadlarını  çox  yüksək  qiym otlondirir,  öziorini  Nuh 
noslindon  oian  əfsanovi  O ğuz  xanın  davamçısı,  O ğuz  tayfalarım 
birloşdirm iş  Kayı  xanın  nosli  sayırlar.  (“ K ayıq”  -   O ğuz  tayfasımn
325

---

adı  tarixi  monbolərdo ancaq  XI  osrdon bollidir.)  Bu  fakl müsolman 
lürklorin  Anadolunu  foth  ctmosindo  Türkmon  O ğuzlann  ncço 
aparıcı  rol  oynamasını osaslandm r vo XIV osr osmanlı  türk larixçi- 
lori  bu ofsanoni  yayarkon  noyo osaslandıqlarını  göstorir.
Mokan  vo  zamanca  daha  yaxm  kcçmişdo  Orta  Asiya  monşoli, 
böyük  Oğuz  tayfası  Bayandır  noslindon  olan  Ağqoyunlu  türkmon 
tayfası  da,  eynilo  Oğuz  kökündon  olan  Qaraqoyunlularla  düşm on- 
çiliklor  dövründo  öz  hakim iyyot  dairolorini  gcnişləndirdilor. 
Konstantinopolu  foth  ctmiş  Osmanlı  sultanı  II  Mchmcdin  müasiri, 
Uzun  Hoson  adlandırılan  Hoson  boyin  parlaq  hakimiyyəti  döv- 
ründo,  XV  əsrin  ikinci  yarısında  onlar  Şərqi  Anadolunu,  A zər- 
baycanı,  İraqı  vo nohayət,  İranı  öz hakim iyyətləri  altına aldılar.
1444-cü  ildo  atası  öldükdon  sonra  Uzun  Həson  böyük  qardaşı 
Cahangirə  moharotli  bir  silahdaş  oldu.  V ərəsə  kimi  onun  payma 
paytaxtı  Mardin  olan  kiçik  bir Anadolu boyliyi  düşmüşdü.  1447-ci 
ilə  qodər  qardaşlar  Qaraqəyunlulara  qarşı  birgə  uğurlu  döyüşlər 
aparırlar.  Sonra  isə onlarm  aralan  doyir və bir il sonra  Uzun  Hoson 
tokbaşına Amidi olo kcçirir və bəy rütbosi alır.  Daha sonra o bir sıra 
parlaq  qoləboli  döyüşlor  aparıb  Şərqi  Anadolu,  Azərbaycan,  İraq, 
İran,  Xorasanın  bir  hissosi  vo  Gürcüstanın  daxil  olduğu  böyük  bir 
impcriya  yaradır.  O,  Tobrizi  özüno  paytaxt scçir.  Burada  incəsənət 
və  odobiyyatın  çiçəklənm əsino  şorait  yaradır.  O z  ocdadlarının 
tayfa  monşoyino  göro  onun  impcriyası  “ Bayandırlar  D övloti” 
adlandırıldı.  Eyni  zam anda  II  M chmcdin  imperiya  paytaxtı  A ndri- 
nopoldan  1453-cü  ildə  foth  olunmuş  Konstantinopola  köçürülorək 
“Osmanlı  Dövloti”  adlandırıldı.
Uzun  Hosonlo  qarşıdurmadan  chtiyat  cdən  II  M chm ed  Şərqi 
Avropada  mövqcyini  möhkomlondirdikdon  sonra  öz  hakimiyyotini 
kiçik  Asiyaya  torof gcnişləndirm ək  qorarına  goldi.  İlk  növbədə  o 
Bizans  imperiyasınm  qalığı,  Qara  dənizin  şorq  sahilində  yerleşən 
Trebizond  yunan  impcriyasına  hücum  etdi  v ə  1461-ci  ildo  onu  öz 
ərazisinə  qatdı.  Həm ən  vaxtdan  Osmanlı  impcriyası,  şərqdə  Uzun 
lloson  impcriyası  ilo  olaqoli  oldu.  Onların  qarşılaşm a  vaxtı  helə 
çatmamışdı.  Çünki  II  Mehmedin  Avropada işi çox idi, burada m üx- 
tə lif birloşm ələrlə vuruşmalı olurdu.  Eyni  zam anda Uzun Hosen də 
kiçik  Asiyada,  şimaldan  onu  hodəloyon  “Q araqoyunlu”  türkmən 
boylikləri  vo  özünün  conub  oyalotindoki  Karamanlılardan  ehtiyat 
cdirdi.  Yalnız  1473-cü  ildo  Sultanın  ordusu  güclü  bir  hücumdan
326
sonra  Uzun  Hosoni  moğlub  ctdi.  Bu döyüşdon  sonra nə  sülh,  nə də 
məğlubiyyot  müqavilosi  olmasa  da,  1478-ci  ildon  Uzun  Həsənin 
ölümüno  qodər  vəziyyət  sabit  qaldı.  Onun  oğlu  vo  varisi  Xolil 
Sultan  isə  II  M ehmcdlə  uzunmüddotli  sülh  müqavilosi  bağladı.
M üxtəlif tarixi hadisolori scçib yada salmaqda m oqsədimiz bizo 
yalnız  iki  əlyazması  ilo  molum  olan  “Dədo  Qorqud  Kitabı”nda 
cəm ləşm iş  ofsanolərin  yarandığı  mühit  haqqında  ümumi  do  olsa, 
bir tə s ə w ü r yaratmaqdır.
Bu olyazm alann on dəyorlisi, bclo görünür ki, on qodimi  Drcz- 
dcndəki  kcçmiş  Saks  kral  kitabxanasıııda  183I-ci  il  kataloqunun 
86-cı  nömrosi  altında saxlamlır.
Əlyazma  152 vəroq, 304 səhifodən (13 sotirlik) ibarotdir, “Nakşi” 
üslublu  ərob  əlifbası  vo  kursivlo  yazılıb.  XVI  osr  qorbi  türk  dili 
qrafık qaydalarına,  onuıı  az sosli  (horfaltı  vo  horfustlü  işarolər çox 
azdır) kar və cingiltili soslorin qaıışdığı varianta çox da uyğun golmir.
Yazının  dili  o  dövrün  O smanlı-türk dilindon  aydınca  forqlənir. 
O  Şərqi  Anadolu  vo  Azorbaycaıı  dialcktlorino  monsub  fonctik, 
qrammatik  və  lcksik  xüsusiyyotləri  özündo  oks etdirir.
Əlyazmanın  kolofonu  yoxdur.  Orada  göstərilən  ycgano  tarix 
birinci  voroqin  (üzlük)  yuxarı  sağ torəfındo  başqa  ollo  yazılmış bir 
qeyddir.  “Osman  Paşanın ölüm  tarixi:  993  (bu hicri  tarixidir;  miladi 
tarixi  ile  1585)” .
Bu  qeyd  Yomon  fatchinin  oğlu,  1526-cı  ildo  anadan  olmuş 
Özdəm iroğlu Osman  Paşa haqqındadır.  O  gonc yaşlarından  yüksok 
vozifolordə  olmuş,  İrana  qarşı  1577-ci  il  m üharibəsində  böyük 
şü eao tlər  göstərm iş,  hom on  m üharibo  vaxtı  G ürcüstanda, 
Qarabağda  və  Dağıstanda  vuruşmuşdu.  1584-cü  ildə  111  Muradın 
baş  vəziri  təyin  olunmuş,  Tobrizi  almış  ve  bir  il  sonra  orada  vofat 
etmişdir.  Ö lüm ündən  ovvol  o  ofsanəvi  bir şoxsiyyətə  dönmüşdü.
“ Dədo Qorqud Kitabı” nın bozi qohromanları kimi tarixi h adisə- 
lərin do bir hissosi Qafqazın cənubuna aid olduğu üçün fıkirləşm ək 
olar  ki,  Drczdendəki  olyazmasının  kcçmiş  sahiblorindon  biri  bu 
tarixi  hadisəni  sonrakı  nosilloro  anlatmaq  üçün  onu  kitabın  üz  cil- 
dino  qeyd ctmişdir.
327

---