ŞİRİn bünyadova

 
307 
 
Bununla  Allaha  və  axirət  gününə  iman  gətirənlərə  öyüd  nəsihət 
verilir» (2, 557). İddət boşanan və ya dul qalmış qadının başqasına 
gedə bilməyəcəyi zaman kəsiyi, yeni evliliyə qədər gözləməli oldu-
ğu müddətdir.
 
Talaqla  bağlı  məsələnin  Quranda  belə  izah  olunması  qadına 
münasibətlə əlaqəlidir. «Yaşa dolmaqla heyzdən kəsilmiş qadınları-
nızın gözləmə müddətinə şübhə etsəniz bilin ki, onların və həmçinin 
çox gənc olduqları üçün hələ heyz görməmiş övrətlərinizin gözləmə 
müddəti üç aydır bu müddət başa çatdıqdan sonra başqası ilə evlənə 
bilərlər.  Hamilə  qadınların  gözləmə  müddəti  isə  bari  həmlini  yerə 
qoyduqda başa çatır» (2, 557). Buradan aydın olur ki, qadın həm də 
bir  anadır,  onu  hamilə  vaxtı  tərk  edib  küçəyə  atmaq  olmaz.  Əgər 
boşanma  üçün  bir  səbəb  mövcuddursa,  yenə  də  qadının  mütləq 
başqası ilə ailə qurub evlənəcəyinə imkan yaradılmış olur. Bu şərh-
lər o nəticəyə gəlməyimizə əsas verir ki, hər halda qadın tənhalığa 
tərk edilməməlidir.  
Müsəlman  aləmində  boşanma  talaq  vasitəsilə  yalnız  kişiyə 
məxsus hüquq kimi gerçəkləşə bilərdi. Bunu kişinin bir kəlmə sözlə 
bildirməsi belə yetərli olurdu ki, ailə təməli büdrəyərək yıxıla bilsin. 
Bir şərtlə ki, bu sözləri o ayıq  olduğu zaman, heç bir təsir altında 
qalmadan  özü  istəyərək  ciddi  şəkildə  söyləmiş  olsun.  Hirsli  və 
öfkəli zamanında insanlar hər cür hərəkətə  yol  verə bilirlər. Xüsu-
sən də, kişilər acıqlı anında məntiqli düşünmədən, soyuqqanlılığını 
itirərək  talağın  verilməsi  barədə  söylədikləri  əsas  sayıla  bilməz. 
Çünki  sonradan peşiman ola bilərlər.  Bu onun iradəsinə hakim ol-
madığı anlarda verdiyi düşünülməmiş qərardır və boşanmağa səbə-
biyyət  vermir.  Qızlar  evlənməzdən  əvvəl  öz  fikirlərini  bildirər  və 
tələb etdiyi mehri ala bilərlər. Onlar bəyənmədiyi adamı seçmədiyi-
ni açıq söyləyə bilərlər. Qadına əl qaldırmış və ya şiddətli xəstəliklə 
əlaqədar  ağlı  yerində  olmayan  kişinin,  həmçinin  dili  ilə  söyləmə-
mişsə, işarətlə bildirməklə boşaması məqbul sayılmır. Heç bir kimsə 
ərin  izni  olmadan  onun  yerinə  arvadını  boşamaq  hökmünə  sahib 
deyildir.  Boşanmanın  gerçəkləşməsində  qadının  da  müəyyən  rolu 
vardır.  Belə  ki,  o  öz  son  sözünü  söyləyə  bilər,  ər  evini  tərk  edib 

---

 
308 
 
atası evinə getməyə də bilər. Bundan əlavə əgər ərin ailəsini saxlaya 
bilmək iqtidarı yoxdursa, qadın boşanma tələbi irəli sürə bilər. 
Evlənən zaman qıza verilən mehriyyə onun həyatında təbii haqq 
kimi  qəbul  edilir.  Bunu  o  ürəyi  istədiyi  kimi  xərcləyə  bilər.  Kişi 
qadınına qarşı xoşrəftar olmalı, yaxşı davranmalıdır. 
Ailəsindən uzun zaman ayrı qalan kişinin, xəbər vermədən gecə 
evə gəlməsi doğru sayılmamışdır. Qadının ailə məsələlərində seçmə 
haqqının olduğu bir sıra İslamı araşdıranlar tərəfindən söylənilmiş-
dir. Çünki İslam dininin təməl qaynaqlarından olan ilahi vəhylərdə, 
Qurani-Kərim  və  hədislərdə  onların  belə  bir  haqqının  olmadığına 
dair heç bir dəlil yoxdur. 
Ayrılıq  iki  cür  ola  bilərdi.  Birinci  halda  kişi  boşanmasını 
söyləsə  də,  yenidən  qadınına  dönə  bilərdi.  Bu  halda  da  o,  yenidən 
mehr ödəyirdi. Bir evliliyin sonlanması anlamına gələn talaq, onsuz 
da  bir  anlaşılmazlıq  nəticəsində  meydana  gəlir.  İkinci  halda  isə 
qadını həmişəlik olaraq  tərk edib  əlaqəsini tamamilə kəsirdi.  «İran 
Azərbaycanında  iki  cür  boşanma  (talaq)  vardır:  bidət  və  sünnət. 
Bidət  talaq  növü  çox  az  hallarda  baş  verir.  Lakin  sünnət  talağı 
hakim mövqeyə malikdir. Bu talaq növünün də  iki forması vardır: 
bain talaq və rici talaq» (9, 20). 
İslam  qayda-qanunlarını  əsas  götürən  osmanlılarda  boşanma 
haqqında  araşdırmalarda  maraqlı  məqamlar  mövcuddur.  Məsələn, 
evliliyi  sonlandırmağı  istəyən  kişi  deyil  qadın  olardısa,  onun  üçün 
də  qismən  olmaqla  birlikdə  İslam  hüququna  görə  bəzi  imkanlar 
tapılırdı. Buna görə qadın əgər istərsə, nikah əqdi əsnasında boşan-
ma  haqqını  əlində  saxlamağı  şərt  olaraq  önə  sürə  bilərdi.  Bununla 
bərabər, qadın, bəzi hallarda bilavasitə məhkəməyə müraciət edərək 
evliliyi qurtara bilərdi. Fəqət məhkəmənin hansı vəziyyətlərdə ayrı-
lıq  qərarı  verəcəyinə  dair  məzhəblər  arasında  ciddi  fikir  ayrılıqları 
olduğundan, bəzən eyni mövzuda, eyni cəmiyyətdə yaşayan insanlar 
arasında  fərqli  hökmlər  verilirdi.  Ancaq  xüsusən  Bursada  Hənəfi 
məzhəbinə  görə  məhkəmənin  boşanma  qərarı  verə  bilməsi  üçün 
ərdə xəstəlik və qüsur olması,  yemə-içmə,  geyim və saxlama kimi 
əsas  ehtiyaclarını  ödəyə  bilməməsi,  ərin  evini  uzun  müddət  tərk 

---

 
309 
 
etməsi və ya yox olması, xanımı ilə pis davranması, arvadına yaxın-
laşmamaq  üçün  and  içməsi,  ərin  xanımının  zina  etdiyini  iddia 
etməsi,  süd  qohumluğunun  olduğu  anlaşılması  kimi  ciddi  səbəblər 
olması vacib idi (1, 302). 
Osmanlı məhkəmələrində qazı önündə görülən davaların qeyd-
ləri  olan  sənədlərdə  evliliyin  sonlanması  üç  halda  qarşıya  çıxır: 
kişinin tək tərəfli iradə bəyanı olan şərtli talaq, qadının mehr və bəzi 
haqlarından  imtina  etməsi  yoluyla  gerçəkləşən  və  hakim  qərarıyla 
boşanma anlamına gələn təfriqdir. 
Beləliklə,  islam  hüququ  çərçivəsində  şəriətə  uyğun  şəkildə  in-
sanların davranışlarında təzahür edən kəbin münasibətlərində müəy-
yən  olunmuş  qaydalara  riayət  olunmadıqda  talaq  gerçəkləşirdi. 
Məqsədə doğru düzgün yol anlamı daşıyan şəriət kəlməsi «ilahi qa-
nun» kimi qəbul edilmişdir. Boşanma hökmü qadının sərbəst oldu-
ğunu  göstərir.  Osmanlı  dövlətində  talaq  evliliyi  tamamilə  ortadan 
qaldırıb-qaldırmamasına görə iki yerə ayrılır: rici və bain. Rici tala-
ğa görə ər arvadının heyz müddətində yeni bir nikaha girmədən ev-
liliyinə  geri  dönə  bilməsidir.  Əgər  yenidən  münasibət  yaratmaq 
mümkün  deyilsə,  evliliyə  dərhal  son  verilərsə,  o  zaman  bu  talaq 
bain (yəni ayırıcı) hesab olunur. Bu cür boşanmada ərlə arvadın ye-
nidən birləşməsi üçün təzə nikah əqdi imzalamaları və ərin yenidən 
mehr ödəməsi gərəklidir. 
V.M.Məmmədəliyev,  Q.T.Məmmədəliyeva    qeyd  edirlər  ki, 
«Bir daha qeyd etmək istəyirik ki, qadının döyülməsinə icazə veril-
məsi Allah və Rəsulunun möminlərə tövsiyə etdiyi sonuncu tövsiyə 
üsuludur. Burada əsas məqsəd yalnız və yalnız ailənin dağılmasının, 
boşanmanın  qarşısını  almaqdır.  Çünki  İslam  dinində  ailənin  dağıl-
masına,  boşanmaya  çox  pis  baxılır  və  o,  Allah  yanında  halal  olan 
şeylərin ən pisi hesab edilir…  
Münsiflər  ədalətli,  qərəzsiz,  islam  hüququnu  bilən  adamlar 
olmalıdırlar.  Qohum-əqraba  içərisində  bu  cür  adamlar  olmasa,  bu 
işə kənar adamlar da cəlb edilə bilər. Münsiflər ixtilaf doğuran, hər 
iki tərəfi narazı salan səbəbləri diqqətlə araşdırıb öyrənməli, kimin 
müqəssir  olduğunu  müəyyən  etməli,  narazılığa  səbəb  olan 

---